Η Οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο σαντζάκι Τρικάλων

Ο Μεξικανός ποιητής Οκτάβιο Πας (Octavio Irineo Paz Lozano,  1914–1998), όταν το 1990 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ της λογοτεχνίας, μεταξύ άλλων σημαντικών στην ομιλία του προς την Ακαδημία της Στοκχόλμης, είπε και τα εξής: «το Μεξικό έψαχνε να βρει το παρόν του εκτός, για να ανακαλύψει ότι υπήρχε εντός. Θαμμένο, αλλά ζωντανό».

Ο Θεόδωρος Νημάς μέσα από τις μακροχρόνιες και ακάματες έρευνές του για το θεσσαλικό παρελθόν αναζητά το θαμμένο πρόσωπο του έθνους. Από το 1983 ήδη, με το δίτομο έργο του «Δημοτικά Τραγούδια της Θεσσαλίας» το οποίο βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, είχε φωτίσει σημαντικές πλευρές της λαϊκής παράδοσης της περιοχής. Έκτοτε με τα γραπτά του πονήματα συνεχίζει διαρκώς να προβάλλει τον τόπο μας. H πρόσφατη μελέτη του με τίτλο «Η Οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο σαντζάκι Τρικάλων (Θεσσαλία-Πιερία-Ευρυτανία-Ναυπακτία-Δυτική Φωκίδα και άλλα όμορα)», εισχωρεί στον πυρήνα της εθνικότητας, συμβάλλοντας στη δημιουργία συνδέσμου ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα, αναδεικνύοντας τη συνέχεια. Καρπός μακροχρόνιας και επισταμένης έρευνας το έργο του, προσδίδει στην έννοια της ιστορίας την πρωταρχική της σημασία, του αρχαίου ρήματος «οίδα» από το οποίο παράγεται, που σημαίνει γνωρίζω. Μυεί τους σύγχρονους ανθρώπους στη μάθηση, εμφανίζει τους συνεκτικούς δεσμούς της παρούσης εποχής με το παρελθόν και αναδεικνύει για άλλη μία φορά ότι το παρελθόν δεν αποτελεί αφηρημένη έννοια, αλλά αδιάσπαστο κρίκο με το σήμερα.

Ο Θ. Νημάς έχει πολύτιμη προσφορά στην Εκπαίδευση και στα Γράμματα της πόλης και της χώρας. Είναι βασικός ιδρυτής και πρόεδρος του Φιλολογικού και Ιστορικού Λογοτεχνικού Συνδέσμου Τρικάλων και ερευνητής. Με το παρουσιαζόμενο σήμερα έργο του, σκάβοντας βαθιά στο οθωμανικό παρελθόν, δυναμώνει την εξασθενημένη φωνή ενός κόσμου που παρήλθε, όμως αποτέλεσε σε πλείστα σημεία τη βάση για τη διαμόρφωση του παρόντος. Κινούμενος αντίστροφα προς την υποκουλτούρα των ημερών, ίσταται υπεύθυνα απέναντι στην ιστορία και εμφυσώντας σε αυτή ζωή, προσφέρει την απαραίτητη για την ολοκλήρωση της τρέχουσας ζωής μαθητεία.

Ως λογικό και μνήμον ον ο άνθρωπος χρειάζεται τη γνώση της ιστορίας για να προσανατολιστεί στον χωροχρόνο. Η μελέτη του Θεόδωρου Νημά τροφοδοτεί τη συνείδηση των συμπολιτών όπως και κάθε ενδιαφερομένου, επαναφέροντας θεσμούς και ορολογίες, ονόματα και καταστάσεις. Το πολύπονο, 743 σελίδων, έργο του χωρίζεται σε τρία βασικά μέρη. Το πρώτο έχει τον τίτλο «Η Οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο σαντζάκι Τρικάλων σύμφωνα με το οθωμανικό κατάστιχο αρ. 859». Πρόκειται για πλήρη καταγραφή του περιεχομένου του Καταστίχου, ενός δηλαδή ειδικού απογραφικού χειρογράφου με πλήρη δημογραφικά στοιχεία όλου του εκτενούς σαντζακίου των Τρικάλων. Παρατίθεται μεταφρασμένο ολόκληρο, με όλα τα στοιχεία και με τη σειρά που είναι καταγεγραμμένα στο Κατάστιχο, κατά τιμάριο, με τα περιλαμβανόμενα δηλαδή σε αυτό χωριά, τους οικισμούς, τα ονόματά τους στα ελληνικά και στα τουρκικά, την ταύτισή τους με τα σημερινά. Χωριά που έχουν προ αιώνων διαλυθεί και των οποίων η ταύτιση δεν κατέστη δυνατή, αναφέρονται ως αταύτιστα. Παρατίθενται στοιχεία για τους μεζράδες (την καλλιεργήσιμη γη εκτός των ορίων του χωριού ή τα λιβάδια για τη βόσκηση των ζώων), για τον αριθμό των κατοίκων και των εκτρεφόμενων ζώων, το είδος των αγροτικών προϊόντων, την αναλυτική φορολογία. Στο πρώτο αυτό μέρος της πλήρους καταγραφής του περιεχομένου του Καταστίχου δεν περιλαμβάνονται τα ονόματα των αρχηγών οικογενειών, με εξαίρεση ορισμένα αντιπροσωπευτικά του Σαντζακίου χωριά.

Το δεύτερο μέρος έχει τον τίτλο «Αναλυτική καταγραφή και μελέτη της Οθωμανικής απογραφής του 1454/55 στις επαρχίες Τρικάλων και Καλαμπάκας». Επικεντρώνεται στις χριστιανικές και μουσουλμανικές συνοικίες της πόλεως των Τρικάλων, αλλά και στα χωριά της Φαρκαδόνας, των Χασίων, του Κόζιακα, του Ασπροποτάμου, της Πίνδου, σε αταύτιστους επίσης ή διαλυμένους οικισμούς του νομού. Στο μέρος αυτό γίνεται επεξεργασία και αναλυτική μελέτη όλων των στοιχείων του Καταστίχου. Δώδεκα γεωγραφικές ενότητες με αναλυτικά τα χωριά και τους οικισμούς του Νομού μας, με τα στοιχεία που αναφέρονται στο Κατάστιχο και αφορούν ονόματα φορολογουμένων αρχηγών οικογενειών, εκτρεφόμενα και φορολογούμενα ζώα, γεωργικά προϊόντα, έσοδα από άλλες πηγές.

 Το βιβλίο περιέχει επίσης προλόγους και μια εκτενή εισαγωγή. Προηγείται ο Πρόλογος του Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.ΛΟ.Σ., στην σειρά του οποίου «Κείμενα και Μελέτες», αρ. 24, περιλαμβάνεται το εν λόγω βιβλίο, Πρόλογος του ιδίου του συγγραφέα, καθώς και ένα εκτενές εισαγωγικό σημείωμα του Τρικαλινού διδάκτορος χωροταξίας-πολεοδομίας και οθωμανολόγου, Γρηγόρη Στουρνάρα. Ακολουθεί μία εκτενέστατη εισαγωγή του συγγραφέα με τίτλο «Η κατάκτηση της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδος από τους Οθωμανούς Τούρκους και η μακραίωνη Τουρκοκρατία (1393-1881/1912)». Σ’ αυτή ο Θεόδωρος Νημάς συνδέει ιστορικά τους αναγνώστες με την εποχή του 1454, παρέχοντας με εύληπτη και γλαφυρή -όπου χρειάζεται- γλώσσα, τις απαραίτητες πληροφορίες για την κατάκτηση της Ελλάδος από τους Οθωμανούς. Εξηγεί τη δημιουργία των τιμαρίων, από γαίες κατακτημένων περιοχών που τις διένειμε ο σουλτάνος στους πολεμιστές και τους αρχηγούς τους, αναφέρεται στα γενιτσαρικά τάγματα, στα τσιφλίκια, στη δημιουργία και την οργάνωση του Σαντζακίου Τρικάλων. Αναλύει τα καθήκοντα των μπεηλερμπέηδων και των σαντζακμπέηδων, το ιδιοκτησιακό καθεστώς στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, μιλά για τον θεσμό των αρματολικιών, τη ζωή των κατοίκων.

Με τρόπο επιστημονικό, με υποσημειώσεις και αναφορά στη βιβλιογραφία, παρέχει ποικίλες άλλες πληροφορίες, για την ιστορία των απογραφών, τις οθωμανικές ειδικότερα απογραφές, τις ενδιαφέρουσες μαρτυρίες Τούρκων και ξένων περιηγητών της εποχής, όπως του Άγγλου συνταγματάρχη Γουίλλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake, 1777-1860), του Οθωμανού χρονογράφου Εβλιά Τσελεμπί (1611-1682), του Γάλλου αρχαιολόγου Ουτζίν Μελχιόρ ντε Βογκουί (Eugène-Melchior de Vogüé, 1848-1910). Στην αρχή περιέχεται επίσης η βασική ορολογία με πλήρεις και κατατοπιστικές επεξηγήσεις, ώστε να διευκολύνεται ο αναγνώστης. Το βιβλίο κλείνει με ένα πλούσιο Παράρτημα, στο οποίο περιλαμβάνονται Πίνακες με ενδιαφέροντα στατιστικά στοιχεία και πλήρη ευρετήρια.

Μπορούμε επομένως αβίαστα να ισχυριστούμε ότι πρόκειται για ένα πλήρες και έγκυρο επιστημονικό έργο, μια πολύτιμη και χρηστική μελέτη, που έρχεται να καλύψει σημαντικές και άγνωστες εν πολλοίς πτυχές των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας όσον αφορά το Σαντζάκι των Τρικάλων. Η απογραφή την οποία μεταφράζει και αναλυτικά παραθέτει στο πόνημά του ο Θεόδωρος Νημάς, έγινε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1454/55 και είναι καταχωρημένη με την παλιά τουρκική γραφή. Το Κατάστιχο έχει τον αριθμό 859 και φυλάσσεται στην Άγκυρα. Αποτελείται από 466 φύλλα. Εκδόθηκε φωτομηχανικά στην παλιά οθωμανική γραφή και μεταγραμμένο στη νέα τουρκική γραφή χωρίς τα ονόματα των κατοίκων, το 2001, από τους Τούρκους Οθωμανολόγους Melek Delilbaşı (1947-2022) και Muzaffer Arican. Θεωρείται η σημαντικότερη οθωμανική απογραφή, διότι είναι συστηματική και η πρώτη που παρέχει χρήσιμα δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία για το Σαντζάκι των Τρικάλων. Από το Κατάστιχο ωστόσο απουσιάζει το εισαγωγικό τμήμα και η αυτοκρατορική υπογραφή με τον νομικό κώδικα, είναι δηλαδή ακέφαλο. Απουσιάζουν επίσης αρκετά φύλλα, γιατί δεν εμφανίζονται σε αυτό οι πόλεις και τα χωριά του σημερινού Ν. Μαγνησίας.

Το Σαντζάκι των Τρικάλων περιλάμβανε μία πολύ μεγάλη έκταση της κεντρικής Ελλάδος. Περιείχε τη Θεσσαλία και τα όμορα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας με την Πιερία έως τον Αλιάκμονα, το Μέτσοβο, την Ευρυτανία, τη Ναυπακτία, χωριά της Δυτικής Φωκίδας. Ο όρος «σαντζάκι» δήλωνε μία μεγάλη διοικητική περιφέρεια που διαιρούνταν σε βιλαέτια, τα οποία και το υποκατέστησαν με την πάροδο του χρόνου. Αποτελούσε αρχικά υποδιαίρεση του μπεηλερμπεηκίου, (μιας ακόμη μεγαλύτερης διοικητικής περιφέρειας), στο πρώιμο στάδιο της Τουρκοκρατίας και τη διοικούσε ο μπεηλέρμπεης, ο πασάς, ένας τίτλος μετά τον βεζίρη, ο μπέης των μπέηδων, τον οποίο όλοι προσφωνούσαν «εξοχότατο». Ο τίτλος μπεηλέρμπεης καταργήθηκε από τον Κεμάλ Ατατούρκ το 1923.

Μια σύντομη από τον συγγραφέα ιστορία της πόλης των Τρικάλων με σημαντικές αναφορές για την «ελληνίδα και αρχαία», όπως την αποκαλεί ο μητροπολίτης Λαρίσης και Τρίκκης Αντώνιος (το 1363 περίπου), την ακμάζουσα κατά την Τουρκοκρατία, πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της Θεσσαλίας, πόλη των Τρικάλων, αναδεικνύει την παρουσία της μέσα στον χρόνο, την πληθυσμιακή της κατανομή κατά την εποχή της απογραφής σε Μουσουλμάνους και Χριστιανούς (δηλαδή Έλληνες), με τις διάφορες υποομάδες τους.

Το σύνολο των φορολογουμένων κατοίκων σημειώνεται κατά κατηγορίες (πλήρη νοικοκυριά-εστίες, χήρες, άγαμοι). Από τη μελέτη εξάγεται ότι το σιτάρι, το κριθάρι, το λινάρι, η κάνναβη, τα κηπευτικά, τα καρύδια και τα αμπέλια με τον μούστο αποτελούσαν τα κυριότερα προϊόντα της εποχής που φορολογούνταν. Σημειώνεται επίσης, σε λίγα χωριά, φορολογία σε κεχρί (χωριό Βάνια/Πλάτανος), σε ρόδια (Γριζάνο), σε φακές και ρεβίθια (π.χ. Κατίδι/Περδικορράχη, Σερβωτά), σε σουσάμι (π.χ.μ Μπελέτσι/Παλαιομονάστηρο) και σε αχλάδια (π.χ. Βόργιανη/Αχλαδοχώρι). Καταγράφονται επίσης τα πρόβατα, οι χοίροι και τα μελίσσια, τα οποία εξίσου φορολογούνταν. Από το Κατάστιχο πληροφορούμαστε ότι επιβάλλονταν και άλλοι φόροι· παράδειγμα: η σπέντζα (φόρος γης) κατ’ αποκοπήν, στους νερόμυλους, στο μετάξι, αλλά και ειδικός φόρος για εγκλήματα και γάμους. Διαπιστώνουμε με λίγα λόγια ότι οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέγραφαν συστηματικά όλα τα παραγόμενα προϊόντα, όπως και κάθε προσοδοφόρα δραστηριότητα των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με σκοπό την είσπραξη φόρων.

Η πλήρης παρουσίαση της απογραφής του 1454/55 από τον φιλόλογο-ιστορικό Θεόδωρο Νημά συνιστά μια εξαίρετη πηγή για την ευρεία διοικητική περιφέρεια του Σαντζακίου των Τρικάλων, για τις πόλεις, αλλά και για τα χωριά, ακόμα και εκείνα με ελάχιστες οικογένειες, όπως στα δυσπρόσιτα Άγραφα, για τα οποία διατηρείται έως σήμερα ο μύθος ότι τα λένε Άγραφα, επειδή δήθεν δεν τα κατέγραψαν οι Τούρκοι! Στοιχεία λαογραφικά, κοινωνικά και πολιτικά πίσω από τις λέξεις φωτίζουν τον βίο των υπόδουλων κατοίκων, την υποχρέωσή τους να εργάζονται με υψηλή φορολογία. Γνωστά και άγνωστα χωριά παρελαύνουν με τα ονόματα, την πληθυσμιακή τους σύνθεση, τις καλλιέργειες, τα εκτρεφόμενα ζώα, τις κυψέλες μελισσών, τα παραγόμενα αγροτικά προϊόντα, τον αριθμό των οπλισμένων Οθωμανών στο κάθε τιμάριο, τους ειδικούς φόρους. Το ανθρώπινο δυναμικό, οι συνοικίες, οι συντεχνίες, αναβιώνουν μία ολόκληρη και μακρινή εποχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ονοματολογίες των οικογενειών, μεγάλο είναι όμως και το ενδιαφέρον για κάθε χωριό, συνοικία ή οικισμό.

Το έργο του Θεοδώρου Νημά για το Σαντζάκι των Τρικάλων ευλόγως συγκεντρώνει το βλέμμα ιστορικών, λαογράφων, κοινωνιολόγων, γλωσσολόγων. Οι ιστορικοί δύνανται να αντλήσουν στοιχεία για τους οικισμούς της Θεσσαλίας στην πρώιμη περίοδο της Τουρκικής κατοχής. Οι λαογράφοι και κοινωνιολόγοι μπορούν να συλλέξουν στοιχεία για τα επαγγέλματα, τις ασχολίες, τον λαϊκό πολιτισμό. Διαβάζουμε παράδειγμα για την ιδιότητα του σαλπιγκτή η οποία έχει χαθεί λόγω της εξέλιξης. Οι τουρκικές από την άλλη λέξεις που αναφέρονται στο κείμενο και επιβιώνουν ακόμη και σήμερα στην ελληνική, αποτελούν για τους γλωσσολόγους σπουδαίο τεκμήριο όσον αφορά την ετυμολογία και άλλα γλωσσολογικά θέματα. Η μαρτυρία χωριών πριν από 570 χρόνια με την παλιά τους ονομασία που διατηρείται έως σήμερα και με την οποία τα προσφωνούν ακόμα οι παλαιότεροι, Μπουχούνιστα, Παραπράσταινα, Βαρυμπόπη, Βατσινιά, Σλάτινα, Πουλιάνα κ.ά., είναι στοιχείο σημαντικό για την τοπική ιστορία. Οι πληροφορίες ακόμα και για ακατοίκητους ή διαλυμένους οικισμούς τόσο στα πεδινά της Θεσσαλίας όσο και στα πιο δυσπρόσιτα μέρη της Πίνδου, όπως οι περιοχές του Ασπροποτάμου, των Αγράφων και των Κραβάρων, είναι πολύτιμες, εφόσον οι αναφορές για τις περιοχές αυτές κατά την περίοδο της πρώιμης Οθωμανικής κατοχής είναι ελάχιστες. Και βεβαίως συγκινεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι η απογραφή που διενεργήθηκε το 1454, έναν χρόνο μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ανάγει σχεδόν όλα τα σημερινά χωριά στη βυζαντινή εποχή.

Η μετάφραση του Καταστίχου από τον Θεόδωρο Νημά, με την συνδρομή της οθωμανολόγου Φωτεινής Χαιρέτη, και η έκδοσή του από τον Εκδοτικό Οίκο των Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη, φωτίζει μια ακόμη πτυχή της ιστορίας της πρώιμης Τουρκοκρατίας, παρέχοντας έγκυρες και σημαντικές πληροφορίες για τη διοικητική οργάνωση που επέβαλαν οι Οθωμανοί στην κεντρική Ελλάδα. Φανερώνει με επίσημα στοιχεία τη σημαντική θέση της πόλης των Τρικάλων, του γειτονικού Φαναρίου και του κεφαλοχωρίου Άγραφα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ενώ αντίθετα μαρτυρεί την παρακμή της Λάρισας, η οποία μάλιστα είχε μετονομαστεί σε Γενί Σεχίρ. Η απογραφή του 1454/55,  η αρχαιότερη στην ουσία μαρτυρία για χωριά και μικρούς οικισμούς πολλοί από τους οποίους δεν υπάρχουν πλέον, για γεωργικές καλλιέργειες που έχουν εκλείψει, όπως λινάρι, κεχρί, κρόκος, για την αρκετά διαδεδομένη στη μακρινή εποχή μελισσοκομία, τη σηροτροφία, αλλά και για ειδικούς φόρους που αφορούσαν δραστηριότητες όπως εγκλήματα και γάμοι, που προαναφέραμε, ο «φόρος παζαριού», το «διαπύλιον τέλος», ο φόρος δηλαδή διόδου που επιβαλλόταν σε υποζύγια και εμπορεύματα.

Ο Θεόδωρος Νημάς μάς είχε ήδη δώσει σημαντικά στοιχεία για την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν το 1995 εξέδωσε τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο: «Η Εκπαίδευση στη Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Συμβολή στη μελέτη του Θεσσαλικού Διαφωτισμού». Τώρα, με τη μελέτη του «Η Οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων (Θεσσαλία-Πιερία-Ευρυτανία-Ναυπακτία-Δυτική Φωκίδα και άλλα όμορα)», παρέχει ένα χρήσιμο εργαλείο για κάθε μελετητή και μελετήτρια, αλλά και για κάθε άνθρωπο που ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα τόσο για την ιδιαίτερη πατρίδα του, το χωριό του, όσο και για την ευρύτερη περιοχή. Πρόκειται για επιστημονική μελέτη, καρπό πολυετούς ενασχόλησης, πολύτιμη εργασία που κρύβει ευαισθησία για την τοπική ιστορία και τον ελληνικό πολιτισμό. Η ανάγνωσή της αποκαλύπτει πτυχές της νεότερης ιστορίας μας, ενισχύει τη μάθηση, παρέχει ελπίδα για πνευματικότητα σε μη πνευματικούς καιρούς.

ΛΙΛΙΑ ΤΣΟΥΒΑ

Φιλόλογος – Μέλος του Δ.Σ.

της Εταιρείας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης