KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΝΤ. ΤΑΣΟΥΛΑΣ
Το μέγεθος και η μοίρα
του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα
Αθήνα 2019
Αναμφίβολα, ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας υπήρξε ένα σπάνιο φαινόμενο πολυμέρειας στην ιστορία του τόπου μας. Ενας κορυφαίος πολιτικός ήταν ταυτόχρονα ιστορικός, λογοτέχνης, οικονομολόγος, οινοπαραγωγός, γεωργός, συλλέκτης έργων τέχνης, ευεργέτης. Οπως έγραψε ο αείμνηστος Πρόεδρος της Δημοκρατίας και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Τσάτσος, «ο Ευάγγελος Αβέρωφ αποτελεί μια ιδιότυπη όσο και τιμητική εξαίρεση στη δημόσια ζωή μας. Ενώ δεν έγινε ποτέ πρωθυπουργός, επηρεάζει επί πενήντα σχεδόν χρόνια τα πολιτικά μας πράγματα περισσότερο από πολλούς πρωθυπουργούς». Παράλληλα, ήταν ένας καταξιωμένος πνευματικός άνθρωπος που αντιπροσωπεύει ένα πλούσιο σε ποιότητα και ποσότητα πνευματικό έργο, ένα έργο πρότυπο ήθους και ύφους για το οποίο ο Γάλλος ακαδημαϊκός Ντριόν είπε πως είναι προορισμένο να καταστεί κλασικό.
Αυτή τη μεγάλη προσωπικότητα προσεγγίζει στο βιβλίο του «Το μέγεθος και η μοίρα του Ευαγγέλου Αβέρωφ-Τοσίτσα» ο σημερινός πρόεδρος της Βουλής, Ηπειρώτης πολιτικός και πολιτικό και πνευματικό δημιούργημα του Ευαγγέλου Αβέρωφ, ο φίλος μου Κώστας Τασούλας. Είχα την τιμή και τη χαρά να με δεχθεί πριν από λίγο καιρό στο γραφείο του στη Βουλή, όπου «εμνήσθημεν ημερών αρχαίων» και να μου χαρίσει το καινούργιο του βιβλίο.
Πρόκειται για μια υπέροχη ομιλία που εκφώνησε ο ίδιος στις 2 Ιουνίου 1993 στην αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Αθήνα κατά την παρουσίαση των πρακτικών του Α΄ Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών, που οργάνωσε ο εν Αθήναις Εξωραϊστικός Σύλλογος Μετσόβου.
Προηγείται ο πρόλογος της Τατιάνας Αβέρωφ, η οποία με θερμά λόγια μιλάει για τη στενή σχέση του Ευαγγέλου Αβέρωφ με τον Κώστα Τασούλα, μια σχέση που κράτησε μια ολόκληρη εικοσαετία από τα χρόνια πριν από τη μεταπολίτευση μέχρι τον θάνατό του το 1990. Γράφει χαρακτηριστικά η Τατιάνα: «Ο Κώστας Τασούλας υπήρξε για τον πατέρα μου ο πολυπόθητος γιος που ποτέ δεν απέκτησε. Ο γιος που θα στεκόταν δίπλα του ως μαθητής, ως φίλος, ως συνεργάτης και τελικά –όπως συμβαίνει στον κύκλο της ζωής– ως ο ενήλικας που θα γινόταν ο γονιός του γονιού του και θα τον συντρόφευε στον θάνατό του».
Αρχικά ο συγγραφέας εγκωμιάζει την προσωπικότητα του Ευαγγέλου Αβέρωφ, εξαίροντας την πολυμέρεια του ανδρός, μια πολυμέρεια «ευδόκιμη, σε αντίθεση με την πολυπραγμοσύνη άλλων, που καταγινόμενοι με πολλά, τελικά κατορθώνουν να αποτύχουν σε όλα». Για τον Τασούλα ο Αβέρωφ ξεπερνούσε τις ειδικές επιδόσεις και εκπροσωπούσε τον ολοκληρωμένο και πολυσύνθετο άνθρωπο.
Το Μέτσοβο
Στη συνέχεια αναφέρεται στη σχέση του με το Μέτσοβο «που απετέλεσε για αυτόν όχι μόνο την αφετηρία, αλλά και το μόνιμο σημείο αναφοράς για την τόσο ευρεία και πολύπλευρη δράση του». «Το Μέτσοβο», συνεχίζει ο συγγραφέας, «ήταν ο ομφάλιος λώρος του με την παράδοση, τις ρίζες, που ποτέ δεν τον έκοψε, αλλά αντίθετα πάντα τον δυνάμωνε».
Πράγματι, ο Ευάγγελος Αβέρωφ αποτελεί σπάνιο φαινόμενο πολιτικού και πνευματικού ανθρώπου που δέθηκε τόσο άμεσα με τη γενέθλια γη. Το Μέτσοβο ήταν γι’ αυτόν το μεγάλο του μεράκι, το πάθος του, η μόνιμη έγνοια του, η ίδια του η ζωή. Οχι μονάχα όταν βρισκόταν στο Μέτσοβο και επόπτευε προσωπικά και την παραμικρή λεπτομέρεια των εκτελούμενων εργασιών, αλλά και όταν χειριζόταν υψίστης εθνικής σημασίας θέματα, πάντοτε έβρισκε τον χρόνο να ενημερώνεται και να δίνει κατευθύνσεις για τον εξωραϊσμό του αγαπημένου του χωριού.
Ο Κώστας Τασούλας δημοσιεύει στο βιβλίο του απόσπασμα λόγου του Ευαγγέλου Αβέρωφ, που εκφώνησε στις 16-9-1984 στην πλατεία του Μετσόβου με την ευκαιρία της τελετής απονομής του χρυσού μεταλλίου του Δήμου Μετσόβου. Πρόκειται για ένα μνημειώδες κείμενο, όπου τονίζεται η αγάπη προς τη γενέτειρα των προγόνων του και ο σεβασμός στην παράδοση. Πέραν αυτών αποτελεί και έναν κώδικα πολιτικής δεοντολογίας με κυρίαρχο μήνυμα ότι η πολιτική πρέπει να υπηρετεί τον άνθρωπο.
Ενα μεγάλο μέρος του βιβλίου ασχολείται με την κάθοδο του Αβέρωφ στην πολιτική και με τα πρώτα του βιβλία, οικονομικού κυρίως περιεχομένου, που έτυχαν διεθνούς επιδοκιμασίας.
Εχω στο αρχείο μου φωτογραφία από την άφιξη στο Μέτσοβο τον Ιούλιο του 1958 του μητροπολίτου Κιτίου Ανθίμου, τον οποίο συνόδευε ο Γλαύκος Κληρίδης. Τον έστειλε ο Μακάριος για να ευχαριστήσει τον Αβέρωφ για τη συμφωνία. Μάλιστα του πρόσφερε ως δώρο ένα κυπριακό βάζο.
Για το θέμα αυτό έγραψε κάποτε ο Ευάγγελος Αβέρωφ: «Ως υπουργός Εξωτερικών νομίζω ότι έκανα καλή δουλειά, χάρη στο διεθνές κύρος του Καραμανλή. Μεταξύ άλλων για όσους δεν γνωρίζουν, είναι οι συνθήκες της Ζυρίχης και του Λονδίνου, που έδωσαν την καλύτερη λύση στο πρόβλημα της Κύπρου. Και η συμβολή μου αναγνωρίστηκε. Αλλά, όπως συνήθιζε ο Γ. Παπανδρέου, αναγνωρίστηκε στη δημοτική και όχι στην καθαρεύουσα. Δηλαδή στις ιδιωτικές συνομιλίες, αλλά όχι υψηλοφρόνως».
Τα χρόνια της δικτατορίας
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι σελίδες του βιβλίου του Κώστα Τασούλα, που αναφέρονται στα χρόνια της δικτατορίας, όπου ο Αβέρωφ έγινε το επίκεντρο της πολιτικής αντιπολιτεύσεως και ποικιλοτρόπως υπονόμευσε το δικτατορικό καθεστώς. Επίσης στην αποφασιστική παρέμβαση του Αβέρωφ στη δραματική σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών υπό τον στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη το απόγευμα της 23ης Ιουλίου 1974, όπου ο Αβέρωφ τόνισε μετ’ επιτάσεως ότι κάθε άλλη λύση πλην του Κωνσταντίνου Καραμανλή θα μπορούσε να αποβεί οδυνηρή για τον τόπο. Τα γεγονότα τον δικαίωσαν!
Ως υπουργός Εθνικής Αμύνης στην κυβέρνηση Καραμανλή ο Ευάγγελος Αβέρωφ συνέβαλε στην εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Με προσεκτικούς χειρισμούς και χωρίς να μειώσει την αμυντική ικανότητα των Ενόπλων Δυνάμεων κατόρθωσε να τις απαλλάξει από τον έλεγχο των εγκαθέτων της χούντας.
Στις σελίδες 31-36 ο συγγραφέας αναφέρεται στο συγγραφικό έργο του Ευαγγέλου Αβέρωφ και στις θετικές κρίσεις γι’ αυτό διακεκριμένων κριτικών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Πράγματι, ο Ευάγγελος Αβέρωφ, παράλληλα με τα υψηλά και υπεύθυνα υπουργικά του καθήκοντα, καλλιέργησε και τα γράμματα με αποτέλεσμα να αναγνωρισθεί ως ένας καταξιωμένος πνευματικός άνθρωπος.
Η πνευματική παραγωγή του Ευαγγέλου Αβέρωφ καλύπτει όλα τα είδη του γραπτού λόγου: ιστορία, μυθιστόρημα, διήγημα, θέατρο, αλληγορία. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του μεταφράστηκε στα γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά και ρουμανικά και γενικά έχει αναγνωρισθεί ως μία αξιόλογη προσφορά στον χώρο των γραμμάτων. Οπως τονίζει ο Κώστας Τασούλας, «παράλληλα με μία κατακόρυφη πολιτική σταδιοδρομία, ο Ευάγγελος Αβέρωφ κατέλαβε μια εξέχουσα θέση στα ελληνικά γράμματα. Δεκάδες ενθουσιώδεις κριτικές γράφτηκαν γι’ αυτά σε πολλά ελληνικά και ξένα φύλλα. Θα χρειαζόταν ένας τόμος ολόκληρος για να αναδημοσιευτούν».
Το μεγάλο κοινωνικό έργο του
Αφήνει τελευταίο το μεγάλο κοινωνικό έργο του Αβέρωφ. Εκτιμά ότι αποφασιστικός μηχανισμός υπήρξε το Τοσίτσειο Ιδρυμα, του οποίου εμπνευστής, δημιουργός και στυλοβάτης υπήρξε ο Αβέρωφ, τον οποίο αφήνει να μιλήσει για το ίδρυμα ο ίδιος. Αναφέρεται στη γνωριμία του με τον Τοσίτσα «άνθρωπο βαθυστόχαστο, με ποικίλη και μεγάλη μόρφωση, αλλά μονήρη». Στα έργα που έγιναν στο Μέτσοβο. Στο αρχοντικό. Στη φοιτητική εστία στην Κάτω Κηφισιά. Στα μεγάλα έργα αναδασώσεων και αναχλοάσεων. Στη δημιουργία του τυροκομείου και του ξυλουργικού εργοστασίου. Στο χτίσιμο σχολείων σε 80 χωριά της Ηπείρου. Στην τόνωση της λαϊκής τέχνης. Στην οργάνωση των χειμερινών σπορ και γενικά σε ένα πλήθος κοινωφελών έργων. Στην Πινακοθήκη Μετσόβου και στο περίφημο κρασί «Κατώγι», δύο ισχυρότατες επιπλέον αποδείξεις της γόνιμης πολυμέρειας αυτού του σπάνιου ανθρώπου.
Στην τελευταία ενότητα του βιβλίου ο Κώστας Τασούλας, αφού επανέρχεται στον ρόλο του Μετσόβου στη ζωή του Ευαγγέλου Αβέρωφ, που τον θεωρεί ως «ρόλο αφετηρίας αλλά και επιστροφής. Διαρκούς αναφοράς και ατέλειωτης έγνοιας», κάνει μια προσέγγιση της πνευματικά αποπροσανατολισμένης εποχής μας. Χρησιμοποιεί ορισμένα αποσπάσματα από την προσφώνηση του Μίκη Θεοδωράκη στο ανέβασμα της 150ής παράστασης του θεατρικού έργου «Εκρηξη» του Αβέρωφ. Εκεί ο Θεοδωράκης μιλάει για την ευθύνη της πολιτικής απέναντι στο «αυξανόμενο αντιπνευματικό και αντικαλλιτεχνικό κλίμα που ταλανίζει τον λαό μας… που όσο προχωράμε προς το μέλλον τόσο ο πνευματικός μας δείκτης επιστρέφει στο παρελθόν». Εκφράζει την ανησυχία του γιατί στη σύγχρονη πολιτική ζωή κυριαρχούν «οι σύμμαχοι της πολιτικής του μάρκετινγκ, οι έμποροι των ιδεών, πληροφοριών, παραπληροφοριών και καταναλωτικών αγαθών». Και καταλήγει στην περίπτωση του Αβέρωφ, την οποία θεωρεί μοναδική. Γιατί «ο Ευάγγελος Αβέρωφ δεν είναι οποιοσδήποτε πολιτικός. Σήμερα ελάχιστοι είναι εκείνοι που μπορεί να συγκριθούν μαζί του από την άποψη της μακροχρόνιας θητείας και της πολύπλευρης πείρας».
Ο Κώστας Τασούλας εξωτερικεύει τα ευγνώμονα αισθήματά του προς τον μέντορα και πολιτικό του καθοδηγητή. Σε ένα βιβλίο που έχει έντονο το στοιχείο της βιωμένης αμεσότητας, με πολλή ειλικρίνεια και χωρίς καμία δόση υπερβολής μας παρουσιάζει το φαινόμενο Αβέρωφ, αυτή την πολύπλευρη προσωπικότητα, που ενσαρκώνει το πολιτικό ήθος, τον σεβασμό στην παράδοση, την αγάπη στον Θεό και στον άνθρωπο. Αυτός ήταν ο Ευάγγελος Αβέρωφ. «Ποτισμένος από τα καλύτερα νάματα της παράδοσης, στερέωνε γερά το χρέος του προς το μέλλον. (…) Γι’ αυτό ακριβώς και μας λείπει σήμερα. Μας λείπει η στέρεη αρχοντιά του, η ακεραιότητά του, η αίσθηση του χρέους, η υπέρβαση του εαυτού του μπροστά στο γενικό καλό».
Σε μια κοινωνία που προβάλλει αλλοτριωμένα πρότυπα ζωής και δημιουργεί δευτερογενείς πλασματικές ανάγκες, ο συγγραφέας προβάλλει ως πρότυπο στην παρακμή του πολιτικού ήθους το γιγαντιαίων διαστάσεων πολιτικό και πολιτιστικό μέγεθος του Ευαγγέλου Αβέρωφ, ο οποίος με τη γρηγορούσα εθνική συνείδηση και το υψηλό αίσθημα ελληνορθόδοξης ευθύνης ανοίγει δρόμους, προβληματίζει και οδηγεί τους νεότερους στον δρόμο του εθνικού χρέους. Οι πολιτικές του παρακαταθήκες είναι ολόκληρο ιδεολογικό οικοδόμημα και αποτελούν οδηγό συμπεριφοράς για τους νεότερους πολιτικούς μας. Παρακαταθήκες που μεταφράζονται σε πολιτικό ήθος, σεβασμό στην παράδοση και στις αξίες του γένους, αγάπη μέχρι θυσίας για την πατρίδα.
* Ο κ. Μιχαήλ Γ. Τρίτος είναι καθηγητής ΑΠΘ, μέλος του ιδρύματος Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα.
