Στην ανατολική άκρη του Αιγαίου βρίσκεται ο ευλογημένος τόπος της Χίου. ΗΜυροβόλος, όπως τη λένε, λόγω των μαστιχόδεντρων, είναι ένας τόπος όμορφος, ξεχωριστός.

Ένα νησί με μεγάλο φυσικό πλούτο, ιδιαίτερα αγαπητό σε φυσιολάτρες, οικοτουρίστες και όχι μόνο.

Το νησί αποτελείται από περισσότερα από 60 όμορφα, γραφικά χωριά. Στα νότια του νησιού βρίσκονται τα μεσαιωνικά χωριά, τα οποία θυμίζουν κάστρα.

Χτίστηκαν έτσι ώστε να προστατεύουν τους κατοίκους από τους πειρατές την περίοδο του Μεσαίωνα. Τα χωριά αυτά, τα Μεστά, το Πυργί, οι Ολύμποι, η Ελάτα, η Βέσσα, η Καλαμωτή, τα Αρμόλια έχουν διατηρήσει την αρχιτεκτονική τους στο πέρασμα των αιώνων.

Μεστά

Τα Μεστά είναι το πιο καλοδιατηρημένο μαστιχοχώρι της Χίου. Είναι ένα από τα ωραιότερα καστροχώρια του νησιού. Βρίσκεται 35 χλμ. νοτιοδυτικά από την πόλη της Χίου κι έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μεσαιωνικό μνημείο.

Το χωριό, το οποίο δεσπόζει σε μια μικρή κοιλάδα, κτίστηκε στα βυζαντινά χρόνια, σε πενταγωνικό και κλειστό τετράπλευρο σχήμα. Έχει δαιδαλώδη εσωτερικά δρομάκια, ενώ τα σπίτια έπαιζαν τον ρόλο τείχους, έτσι δεν είχαν παράθυρα προς τα έξω.

Οι Γενουάτες βελτίωσαν την οχύρωση του χωριού, το οποίο δεχόταν επιδρομές πειρατών. Στις εξωτερικές γωνίες του χωριού υπήρχαν (και σώζονται ακόμα στα Μεστά) μικροί κυκλικοί πύργοι. Η άμυνα γινόταν από τα δώματα, όπως και η υποχώρηση προς τον κεντρικό πύργο. Θολοσκεπείς στοές με θυρίδες για τόξα διαμορφώνονταν στις θέσεις που το περιμετρικό όριο της άμυνας περιοριζόταν σ΄ένα τοίχο.

Στο χωριό υπάρχει πλήθος εκκλησιών, κυρίως μικρών, πλήρως ενταγμένων στον πολεοδομικό ιστό. Μεγαλύτερη και σημαντικότερη σήμερα είναι η εκκλησία των Ταξιαρχών, η οποία χτίστηκε το 1868 στη θέση του παλιού κυκλικού πύργου του κάστρου. Δίπλα της βρίσκεται η κεντρική πλατεία του χωριού, το «λιβάδι» όπως λέγεται στην τοπική διάλεκτο.

Το ιδιαίτερο στοιχείο του χωριού είναι η αρχιτεκτονική του, καθώς τα σπίτια είναι χτισμένα πολύ κοντά το ένα στο άλλο, ενώ επικοινωνούν μεταξύ τους με πολύ στενά, σκεπαστά δρομάκια, τους «θόλους». Λόγοι αμυντικοί επέβαλαν την δυνατότητα κινήσεως πάνω στα δώματα των σπιτιών.

Το χωριό αποτελεί πόλο έλξης τουριστών, τόσο για την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του που παραπέμπει στο Μεσαίωνα, όσο και για την ιδιαίτερη φυσική ομορφιά της περιοχής, αφού σε κοντινή απόσταση βρίσκονται μερικές από τις ωραιότερες παραλίες του νησιού.

Πυργί

Το Πυργί είναι το μεγαλύτερο από τα χωριά της Χίου. Είναι πλουσιότατο και σπουδαιότατο από λαογραφικής, αρχαιολογικής και γλωσσικής άποψης. Βρίσκεται σε μια πλευρά του λόφου Πατέλλα και διατηρεί ανέπαφη την μεσαιωνική του όψη.

Δρόμοι στενοί, σπίτια ψηλά, διώροφα και τριώροφα τα περισσότερα και συνεχόμενα μεταξύ τους κατά μήκος των δρόμων. Οι δρόμοι είναι γραφικότατοι, καθώς τα σπίτια συνδέονται με τα απέναντι με αψίδες (δοξαράδες).

Το Πυργί έχει μεγάλη λαογραφική σημασία γιατί είναι το μόνο χωριό στη Χίο το οποίο διατηρεί εν μέρει την παλιά τοπική φορεσιά και πολλά ήθη και έθιμα ιδιόμορφα και πολύ αξιοπερίεργα. Είναι όμως γνωστό και για τα «ξυστά» του.

Τα σπίτια της πλατείας και κάποια άλλα μέσα στο χωριό έχουν εξωτερικά ασβεστώδες επίχρισμα, με διάφορα γραμμικά εγχάρακτα σχέδια (ή στολίδια), τα οποία, κατ΄ άλλους μεν είναι ανατολίτικη τεχνοτροπία, κατ΄ άλλους δε Ιταλικής προελεύσεως. Το επίχρισμα αυτό με τα διάφορα σχέδια λέγεται στη γλώσσα του χωριού «ξυστά». Τα ξυστά αρχίζουν πάντα σχεδόν από τα μισά της πόρτας και σε άλλα πάνω από την πόρτα. Τα σχέδια τους αποτελούνται από τετράγωνα, ρόμβους, τρίγωνα, πολλά απ’ αυτά έχουν μπουκέτα σε βάζο, πελαργούς, κλαδιά δέντρων, φύλλα στενόμακρα κλπ.

Τα ξυστά γίνονται κατ΄ αρχή με ένα καλό επίχρισμα, μετά γίνεται ένα δεύτερο επίχρισμα από μαύρη άμμο την οποία φέρνουν από τη θάλασσα το Μαύρο Γιαλό ή Μαύρα Βόλια. Όταν ενωθούν περνούν ένα τρίτο επίχρισμα (ασβέστη), στον οποίο όταν είναι φρέσκος χαράζουν με το διαβήτη και το χάρακα τα σχέδια. Μετά χαράζουν τα σχέδια με το πιρούνι και μένει το άσπρο. Το χαραγμένο παίρνει σκούρο χρώμα και τότε παρουσιάζεται μια παράξενη ποιότητα απαλού ανάγλυφου.

Ολύμποι

Οι Ολύμποι είναι ένα μεσαιωνικό μαστιχοχώρι του 14ου αιώνα και βρίσκεται κοντά στο Πυργί, στο δρόμο προς τα Μεστά. Έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο.

Τα σπίτια του χωριού συνδέονται σφιχτά μεταξύ τους, οι δρόμοι είναι στενοί και σκυρόστρωτοι. Στο κέντρο των Ολύμπων υψώνεται ο αμυντικός πύργος, ένας τύπος της Ακρόπολης- 20 μέτρα ύψος- όπου οι κάτοικοι είχαν σαν καταφύγιο σε περίπτωση επίθεσης.

Ο ενοριακός ναός (η «χωριοεκκλησιά») των Ολύμπων τιμάται στο όνομα του Αγίου Γεωργίου. Αξιοθέατη είναι η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής με το ξυλόγλυπτο τέμπλο, καθώς και η Τράπεζα των Ολύμπων, ένα διώροφο κτίριο με μακρόστενες αίθουσες που σώζεται από τον Μεσαίωνα σε καλή κατάσταση.

Ελάτα

Η Ελάτα είναι ένα μικρό χωριό της νοτιοδυτικής Χίου. Είναι πραγματικά ένα από τα 22 περίπου χωριά της νότιας Χίου όπου καλλιεργείται, εκεί και πουθενά αλλού στον κόσμο, το μαστιχόδεντρο. Στην Ελάτα διασώζεται, αν και σε μικρότερο βαθμό από ό,τι στα Μεστά, η μορφή του «χωριού-κάστρου».

Όπως και στα Μεστά, ο φόβος των πειρατών συγκέντρωσε τους κατοίκους παλαιότερων μικρών μεσοβυζαντινών οικισμών της περιοχής, που έχτισαν το καστροχώρι, ίσως περί το 1300 μ.Χ. Σύμφωνα μάλιστα με τους κατοίκους, η ονομασία του χωριού οφείλεται στο «ελάτε, ελάτε», που φώναζαν στους κατοίκους των γύρω οικισμών να μπουν στο καστροχώρι, όταν από τις βίγλες τους ειδοποιούσαν ότι πλησίαζαν πειρατικά. Εκτός από τον ναό της Αγίας Τριάδας, υπάρχουν περισσότερα από είκοσι εξωκλήσια που κοσμούν την περιοχή.

Βέσσα

Η Βέσσα βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα από το χωριό Ελάτα και 19 χιλιόμετρα από την πόλη της Χίου. Στο χωριό κυριαρχούν τα κάστρα, τα στενά δρομάκια και η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των σπιτιών, η οποία έχει παραμείνει ανέπαφη. Αξιόλογη είναι η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με την ξυλόγλυπτη εικόνα του.

Η Βέσσα είναι ένα μικρό χωριό αλλά αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μεσαιωνικού χωριού στη νότια Χίο. Έχει διατηρηθεί πολύ καλά στη διάρκεια των ετών, και ιδιαίτερα οι γωνιακοί πύργοι του κάστρου της και τα τμήματα του οχυρωμένου τοίχου.

Καλαμωτή

Η Καλαμωτή είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Χίου, κτισμένη στον δεύτερο μεγαλύτερο και πιο εύφορο κάμπο του νησιού, στην Νοτιοανατολική Χίο. Είναι ένα από τα 21 μαστιχοχώρια και διασώζεται σε καλή κατάσταση ο μεσαιωνικός οικισμός του. Απέχει από την πόλη της Χίου 24 χιλιόμετρα.

Ο μεσαιωνικός οικισμός της Καλαμωτής έχει την σημερινή του μορφή τουλάχιστον από την περίοδο της θαλασσοκρατορίας της Γένοβας (1346-1566) και προήλθε από τη συνένωση των διάσπαρτων μικρών χωριών που βρίσκονταν στην εύφορη κοιλάδα της νοτιοανατολικής Χίου.

Ο κύριος σκοπός της δημιουργίας του χωριού ήταν η άμυνα, γι΄ αυτό και το χωριό έμοιαζε με οχυρό και ήταν αθέατο από τη θάλασσα. Μόνο έτσι θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν οι συνεχείς ληστρικές επιδρομές των πειρατών εκείνης της εποχής (7ος έως 14ος αιώνας).

Αρμόλια

Τα Αρμόλια είναι ένα μεσαιωνικό μαστιχοχώρι το οποίο έχει ξαναχτιστεί. Η αρχαία ονομασία του χωριού ήταν Ερμόλεια, από τον θεό Ερμή. Στο χωριό υπάρχουν μερικές αψίδες που έχουν απομείνει πάνω από τους στενούς δρόμους στο κέντρο του χωριού, οι οποίες δίνουν μια ιδέα της πραγματικής του όψης.

Υπάρχουν ακόμη ερείπια παλιών σπιτιών, αλλά σε αντιστάθμιση των αλλαγών όλα τα καινούργια σπίτια έχουν κήπους γεμάτους με λουλούδια.

Βρίσκεται 20 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Χίου. Οι Αρμολούσοι διατηρούν μια μακρόχρονη παράδοση στην κατασκευή και διακόσμηση κεραμικών όπως στάμνες, βάζα, κανάτες, κούπες, και κύπελλα ώστε να υπάρχει μια θαυμάσια συλλογή τοπικών κεραμικών.