Το Λαζαρέτο στην Ιθάκη ξεκίνησε ως λοιμοκαθαρτήριο, μετετράπηκε σε φυλακή και σήμερα είναι γεμάτο πεύκα με μόνο το εκκλησάκι του Σωτήρα να στέκει από τις παλιές ημέρες
Σχεδόν στη μέση του λιμανιού της Ιθάκης, ενός κλειστού κόλπου που μοιάζει με λίμνη, βρίσκεται σήμερα ένα καταπράσινο νησάκι, όπου εκτός από τα ψηλά πεύκα βρίσκεται μόνο ένα μικρό εκκλησάκι κι ένας φάρος.
Η αλήθεια είναι πως αυτό το… ιδιότυπο «Αλκατράζ» του Ιονίου, στο λιμάνι της Ιθάκης, δεν ήταν ποτέ μια φυλακή υψίστης ασφαλείας, όπως αυτές που γνωρίζουμε σήμερα, όμως το γεγονός πως γύρω γύρω είχε θάλασσα, έκανε κάθε απόπειρα απόδρασης ακόμα πιο δύσκολη για όσους λάχαινε να εκτίσουν την ποινή τους εκεί…
Το παλιό λοιμοκαθαρτήριο
Οι πρώτες μαρτυρίες για το Λαζαρέτο της Ιθάκης ξεκινούν από την εποχή της Ενετοκρατίας. Τότε, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, τα καράβια που έρχονταν από μακριά χρειαζόταν να μείνουν σε καραντίνα, για την αποφυγή μολυσματικών ασθενειών, προτού ξεφορτώσουν. Από τη χρήση αυτή προέρχεται και η ονομασία του νησιού, καθώς Λαζαρέτο, δηλαδή λοιμοκαθαρτήριο είχαν όλα τα μεγάλα λιμάνια των Ενετών – όπως η ίδια η Βενετία, αλλά και η Κέρκυρα, της οποίας το Λαζαρέτο αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως λεπροκομείο και τόπος εξορίας.
Στο λοιμοκαθαρτήριο, ο λιμενικός γιατρός αναλάμβανε να ορίσει τις ημέρες καραντίνας για το πλήρωμα. Αν και ο όρος «καραντίνα» παραπέμπει σε 40 ημέρες απομόνωσης, από το ιταλικό quaranta (σαράντα), εν τούτοις η τελική απόφαση ήταν αποτέλεσμα ενός συνδυασμού παραγόντων. Ο γιατρός ρωτούσε, μεταξύ άλλων, από πού ερχόταν το καράβι, επί πόσες ημέρες ταξίδευε και αν στον τόπο αναχώρησης υπήρχε σε έξαρση κάποια μολυσματική ασθένεια και κατόπιν ανακοίνωνε πόσες ημέρες θα έπρεπε οι ναυτικοί να μείνουν κλεισμένοι εκεί – σε μια ιδιότυπη «φυλάκιση».
Ενώ το πλήρωμα βρισκόταν υπό περιορισμό στο Λαζαρέτο, το υγειονομείο αναλάμβανε δράση: Οι φύλακες του λιμανιού, οι «βαρδιάνοι» του υγειονομείου, αναλάμβαναν να προσέχουν το πλοίο, ενώ γινόταν απολύμανση – μέσω του καπνού από θειάφι – στα ρούχα, σε τυχόν επιστολές, ακόμα και στα πανιά του, που πλένονταν στη θάλασσα.
Το Λαζαρέτο γίνεται φυλακή
Από τον 18ο αιώνα, σύμφωνα με αναφορές περιγητών που διασώζονται, στο Λαζαρέτο υπήρχε η εκκλησία του Παντοκράτορα, που λειτουργούσε ως μονή, ενώ το υγειονομείο χρησιμοποιούσε τα γύρω κτήρια.
Επί Αγγλοκρατίας στα Επτάνησα, το 1817 βάσει μαρτυριών, στο Λαζαρέτο κατασκευάστηκε το διώροφο πέτρινο κτήριο που λίγα χρόνια αργότερα και επί σχεδόν 80 χρόνια, χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή. Το γεγονός πως το νησάκι βρίσκεται αρκετά κοντά στη νοτιοδυτική παραλία της Ιθάκης, σε ήρεμα νερά, συντελεί στο να υποθέσουμε πως η απόδραση δεν ήταν «ανέφικτη» – εν τούτοις όμως, ένα τέτοιο εγχείρημα παρουσίαζε επιπλέον δυσκολίες για τους κρατούμενους, λόγω της ιδιαιτερότητας της φυλακής αυτής.
Όπως διαβάζουμε σε εφημερίδα του 1893 από το αρχείο Τηλέμαχου Καραβία:
«Συνελήφθη ο επιβόητος Γεώργ. Ζέτης όστις προ μηνών επτά είχε δραπετεύσει εκ των φυλακών Ιθάκης. Ενώ διέμενεν ελεύθερος διέπραξε διάφορα αδικήματα. Αλλ’ αποπειραθείς τελευταίως να βιάση την Βαρβάραν κόρην του Ιερέως Νικολάου Γαλάτη, εξήγειρε πλειότερον την κοινήν αγανάκτησιν και υπεχρέωσε τας αρχάς να ενεργήσωσι δραστηριότερων. Προς καταδίωξίν του απεστάλη ο αντιμοίραρχος Πανταζόπουλος όστις, κανονίσας την ενέργειαν των υπ’ αυτόν ανδρών, αφήκε τον υπενωμοτάρχην κ. Στελιαράκην δια τα περαιτέρω. Πράγματι ο υπαξιωματικός ούτος δραστηρίως ενηργήσας κατόρθωσε, μετά πολλάς προσπαθείας και τεχνάσματα, ν’ απομονώση τον Ζέτην επί μιας ράχεως κειμένης πλησίον του χωρίου Ανωγής, όπου και τον συνέλαβον. Αλλ’ ενώ μετεφέρετο ο συλληφθείς κατώρθωσε πάλιν να δραπετεύση πλησίον της μονής των Καθαρών, και οι χωροφύλακες υπεχρεώθησαν εκ νέου να τον καταδιώξωσι. Συλλαβόντες αυτόν μετ’ ολίγον τον ωδήγησαν εις Βαθύ, οπόθεν τον μετέφερον εις τας ενταύθα φυλακάς.
Εκ του γεγονότος τούτου της συλλήψεως του διαβόητου Ζέτη, όστις επί αρκετόν καιρόν εμάστισε τους κατοίκους της Ιθάκης, λαμβάνομεν αφορμήν δια τας εξής παρατηρήσεις. Ο Ζέτης προ μηνών επτά εδραπέτευσε της φυλακής. Αλλ’ ουδεμία, ως πληροφορούμεθα, ενηργήθη ανάκρισις, ενώ βέβαιον είναι οτι εχορηγήθη προς αυτόν συνδρομή δια να εξέλθη του δεσμωτηρίου. Ο φρούραρχος, ο επιστάτης των φυλακών και οι δεσμοφύλακες παρείχον προς τον Ζέτην, καθ’ ά λέγεται, εξαιρετικάς ευκολίας, λοιπόν ο κ. επιστάτης ή οι φύλακες δεν έπρεπε ν’ ανακριθώσιν ή να καταδιωχθώσι δια την απόδρασιν; Των πράξεων τούτων δεν έλαβε τάχα γνώσιν ο κ. εισαγγελεύς; ή διότι η Ιθάκη δεν είναι πολύ πλησίον του κύκλου της δικαστικής αρχής νομίζει οτι δεν πρέπει να καταδιώκονται οι οπωςδήποτε πταίσαντες, αν αποδειχθή ότι έπταισαν, είτε φρούραρχοι είτε επιστάται είναι ούτοι; Πολύ ηθέλομεν ευχαριστηθή εάν ήτο δυνατόν να δοθή λύσις τις εις την απορίαν μας ταύτην.
Εφημερίδα «ΕΓΕΡΣΙΣ», Φύλλον 2, 5 Ιουνίου.1893».
Στο Λαζαρέτο έφταναν κατάδικοι από κάθε σημείο της τότε Ελλάδας έως και το 1912. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου φυλακίστηκαν εκεί αιχμάλωτοι, ενώ αμέσως μετά η χρήση του σταμάτησε και οι εγκαταστάσεις εγκαταλείφθηκαν. Το κτήριο των φυλακών όμως παρέμενε επί δεκαετίες στο Λαζαρέτο, καλύπτοντάς το, έως τους σεισμούς του Αυγούστου του 1953, που χτύπησαν και την Ιθάκη, όπως και την Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο. Τότε, το κτήριο των Άγγλων υπέστη σοβαρές ζημιές και κατόπιν κατεδαφίστηκε.
Το εκκλησάκι του Σωτήρα και το Λαζαρέτο σήμερα
Γεμάτο πεύκα είναι σήμερα το Λαζαρέτο της Ιθάκης – πολλοί το αποκαλούν «στολίδι» του λιμανιού του γραφικού νησιού. Κανένα ίχνος δεν μαρτυρά τη σκοτεινή ιστορία του και αν κάποιος δεν δει παλιές, ασπρόμαυρες φωτογραφίες, δύσκολα μπορεί να αντιληφθεί πόσο διαφορετικά ήταν τα πράγματα πριν από 100 χρόνια. Το παλιό λοιμοκαθαρτήριο, οι φυλακές και το σημερινό Λαζαρέτο, διαθέτουν πάντως ένα σημείο που μένει κοινό ως σήμερα: Πρόκειται για το εκκλησάκι του Σωτήρα, που χρονολογείται από τα μέσα του 17ου αιώνα (το 1668, σύμφωνα με πηγές).
Παραμονή της γιορτής και ανήμερα, στις 5 και 6 Αυγούστου, καΐκια μεταφέρουν τους πιστούς στο Λαζαρέτο για τη Λειτουργία, ενώ τα τελευταία χρόνια το νησάκι έχει εξελιχθεί σε «in» προορισμό για την τέλεση γάμων – ντόπιων και επισκεπτών που το προτιμούν.
