Μύθι, μύθι… παραμύθι- Η Μαρία Κατσανούλη μας «μυεί» στο μαγικό κόσμο των παραμυθιών

«Το παραμύθι απευθύνεται στην ψυχή του ανθρώπου, δεν υπόκειται στους νόμους της λογικής, αλλά βουτάει στα απύθμενα και απέραντα πελάγη της φαντασίας» λέει.

Μία βροχερή χειμωνιάτικη μέρα, ανάμεσα σε στοιχειά και νεράιδες, νάνους και γίγαντες, δράκους και καλοσυνάτους γέρους, βασιλιάδες και δούλους, πριγκίπισσες και μάγισσες συνάντησα την Μαρία Κατσανούλη… Της ζήτησα να μου μιλήσει ή καλύτερα να με «μυήσει» στον μαγικό κόσμο των παραμυθιών στον οποίο έχει και η ίδια «μυηθεί» και να μου συστήσει τους ήρωές του. Να συναντήσω την αγαπημένη μου πριγκίπισσα των παιδικών μου χρόνων, να συνομιλήσω με τον όμορφο πρίγκιπα και να κοιτάξω στα… μάτια την κακιά μάγισσα που ταλαιπώρησε τους ήρωες των παραμυθιών με τα οποία μεγάλωσα…

Συνέντευξη στη Βιβή Μαργαρίτη

Τα τελευταία χρόνια η Μαρία Κατσανούλη προσφέρει μοναδικές αφηγήσεις σε μικρούς και μεγάλους στα Τρίκαλα. «Αφηγούμαι ιστορίες που έχουν συνθέσει, πολύ παλιά, πολλοί μαζί και ανώνυμοι παραμυθάδες.  Ιστορίες του συλλογικού ασυνείδητου, όπως χαρακτηρίζουν κάποιοι τα μαγικά λαϊκά παραμύθια.  Ιστορίες που ταξίδεψαν στο χρόνο και από στόμα σε αυτί κι από αυτί σε στόμα, έφτασαν να χτυπήσουν την πόρτα της ψυχής μου» θα μου πει.

«Η αφήγηση παραμυθιών θα μπορούσε να θεωρηθεί τέχνη;» τη ρωτάω μεταξύ πολλών άλλων. «Νομίζω πως είναι, με την έννοια ότι απευθύνεται στην ψυχή του ανθρώπου, δεν υπόκειται στους νόμους της λογικής, αλλά βουτάει στα απύθμενα και απέραντα πελάγη της φαντασίας» μου εξηγεί.

Κάπως έτσι ξεκινήσαμε την κουβέντα μας και είναι από τις λίγες συνεντεύξεις που έχω κάνει που ξεκίνησε με τη φράση: Μια φορά κι έναν καιρό…

-Επάγγελμα… παραμυθού;

–Ο παραμυθάς, για μένα, έχει ένα χάρισμα: φτιάχνει ωραίες ιστορίες που μιλάνε στις ψυχές των ανθρώπων.  Εγώ, δεν αφηγούμαι δικές μου ιστορίες.  Αφηγούμαι ιστορίες που έχουν συνθέσει, πολύ παλιά, πολλοί μαζί και ανώνυμοι παραμυθάδες.  Ιστορίες του συλλογικού ασυνείδητου, όπως χαρακτηρίζουν κάποιοι τα μαγικά λαϊκά παραμύθια.  Ιστορίες που ταξίδεψαν στο χρόνο και από στόμα σε αυτί κι από αυτί σε στόμα, έφτασαν να χτυπήσουν την πόρτα της ψυχής μου.

Οπότε, δεν θα έλεγα “επάγγελμα …παραμυθού”, αλλά ότι λέω παραμύθια με επαγγελματική αντιμετώπιση της δράσης που απευθύνω σε ανθρώπους εκτός του οικογενειακού ή φιλικού μου περιβάλλοντος, σε μια προγραμματισμένη και όχι αυθόρμητη συνθήκη, όπως γινόταν κάποτε. 

«Μυήθηκα στο να φτιάχνω τις εικόνες του παραμυθιού και μέσω του λόγου να τις  παραδίδω, όσο πιο λιτά μπορώ, στη φαντασία του ακροατή για να κάνει την προσωπική του ανάγνωση στην ιστορία»

-Σας έχουμε παρακολουθήσει τα τελευταία χρόνια να αφηγείστε παραμύθια σε μικρά αλλά και μεγάλα παιδιά. Πως προέκυψε όλο αυτό;

-Από την αναζήτηση μέσων έκφρασης, δημιουργίας, επικοινωνίας και αυτοπραγμάτωσης.

-Η αφήγηση παραμυθιών είναι τέχνη;

-Νομίζω πως είναι, με την έννοια ότι απευθύνεται στην ψυχή του ανθρώπου, δεν υπόκειται στους νόμους της λογικής, αλλά βουτάει στα απύθμενα και απέραντα πελάγη της φαντασίας.  Ειδικά η αφήγηση λαϊκών μαγικών παραμυθιών, τα οποία έχουν αλληγορικό λόγο και επομένως πολυάριθμες, υποκειμενικές, αναγνώσεις.

–Τη διδαχτήκατε;

–Μυήθηκα σ’ αυτήν! Μυήθηκα στον αλληγορικό λόγο του μαγικού λαϊκού παραμυθιού και στους συμβολισμούς  του, που παραπέμπουν σε διεργασίες του εσωτερικού μας κόσμου.  Είδα στα στοιχειά και στις νεράιδες, στους νάνους και στους γίγαντες, στους δράκους και στους καλοσυνάτους γέρους, στους βασιλιάδες και στους δούλους,  «οντότητες-δυνάμεις» που κατοικοεδρεύουν μέσα μας και άλλοτε κοιμούνται, άλλοτε αναδεύονται κι άλλοτε  “σηκώνουν κεφάλι”.  Καθώς πορευόμαστε στο μονοπάτι της ζωής μας, αυτά σιωπούν ή αρθρώνουν λόγο, μας βοηθούν ή στέκονται εμπόδιο στο δρόμο μας, μας χαρίζουν αναπάνεχα δώρα ή επιχειρούν να μας αφανίσουν.

Μυήθηκα στο να φτιάχνω τις εικόνες του παραμυθιού και μέσω του λόγου να τις  παραδίδω, όσο πιο λιτά μπορώ, στη φαντασία του ακροατή για να κάνει την προσωπική του ανάγνωση στην ιστορία.

Ακολουθώ τον ήρωα στα μονοπάτια της «ενηλικίωσης» του:  δρόμο παίρνει, δρόμο αφήνει, έρχεται αντιμέτωπος με φοβερές δοκιμασίες, για να επιφέρει την αναπόφευκτη και απαραίτητη αλλαγή και να γίνει “βασιλιάς” του εαυτού του.

Λέω την ιστορία και ζω κι εγώ, όπως και όσοι την παραλαμβάνουν, καλύτερα μετά από την εμπειρία του παραμυθιού.

«Τα παιδιά είναι αυστηροί κριτές γιατί δεν αυτολογοκρίνονται»

-Τί περιλαμβάνετε στην παρουσίαση ενός παραμυθιού, ποια μέσα χρησιμοποιείτε;

–Τη φαντασία και τον λόγο.  Το λόγο που εκφέρει το στόμα και το σώμα και κάποτε-κάποτε και η μουσική.

Πιστεύω πολύ στη «γυμνή» αφήγηση, και στο υπέροχο ταξίδεμα που δημιουργεί ο λόγος του αφηγητή που “είναι μέσα” στην ιστορία σε κάποιον που είναι “έτοιμος” να ταξιδέψει μαζί της.

Η μουσική με βοηθάει σε ορισμένες περιπτώσεις, “γεφυρώνοντας” διακριτικά τις ιστορίες ή μακραίνοντας, χωρίς αμηχανία, τις σιωπές του λόγου.

-Τα παιδιά είναι δύσκολο κοινό κι αυστηροί κριτές;

–Είναι αυστηροί κριτές γιατί δεν αυτολογοκρίνονται. Απαιτούν με αυθεντικότητα, οπότε εάν κι εσύ είσαι αυθεντικός και τα σέβεσαι, δηλαδή εάν έχεις «μπει» στην ιστορία και δεν «παίζεις» απλώς το παραμύθι, τότε τα παιδιά είναι συνήθως μαζί σου!

–Συμμετέχουν στην αφήγηση;

–Όχι όλα, αλλά εάν το επιτρέψεις θα βρεις κάποια ανταπόκριση.  Θέλει λίγη προσοχή η συμμετοχή του κοινού, γιατί εάν έχει «ατμόσφαιρα» το παραμύθι ρισκάρεις να τη χάσεις διακόπτοντας πολλές φορές  για  διάδραση.  Οπότε αποφασίζεις τι θέλεις να πετύχεις.

-Παίρνοντας ως παράδειγμα και τα δικά μου παιδιά, βλέπω ότι τα παιδιά σήμερα έχουν απομακρυνθεί από τα βιβλία και τα παραμύθια δεδομένου ότι οι καιροί άλλαξαν και βρίσκουν ενδιαφέροντα σε άλλα πράγματα (τάμπλετ, τηλεόραση, υπολογιστές κα.). Δείχνουν ενδιαφέρον για να παρακολουθήσουν μία αφήγηση παραμυθιού;

–Όταν τα παιδιά βρεθούν μπροστά στο παραμύθι, στέκονται και πάρα πολλά καθηλώνονται!  Ακόμα και γυμνασιόπαιδα ακούν με προσήλωση την ιστορία.  Το νιώθεις ότι ταξιδεύουν μαζί σου!

Το θέμα είναι ότι δεν έρχονται συχνά σε επαφή με την αφήγηση.  Κάποιοι δάσκαλοι λένε πως ακριβώς επειδή δεν ακούν πια τα παιδιά ιστορίες, καθώς τις παρακολουθούν πλέον σε μια οθόνη, δυσκολεύονται και γενικότερα να “ακούν”.  Δυσκολεύονται και στο να παρακολουθήσουν ακόμα και την παράδοση ενός μαθήματος.

Είναι αλήθεια ότι οι καιροί αλλάζουν και καλά κάνουν.  Η τεχνολογία έχει μπει για τα καλά στη ζωή μας, ειδικά στων παιδιών και μας βοηθάει πολύ.  Κάποιοι θεωρούν παρωχημένη πρακτική τα παραμύθια.  Τα παιδιά μας λένε, θα ζούνε μέσα σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας και τεχνητής νοημοσύνης… και άρα πρέπει να μάθουν από μικρά στα ηλεκτρονικά μέσα και δυνατότητες.  Επαυξάνω στην αναγκαιότητα να μυήσουμε τα παιδια στην ορθή χρήση των ηλεκτρονικών μέσων και δυνατοτήτων, γιατί όντως, ήδη, ζουν μέσα σε αυτά.  Όμως, υπενθυμίζω ότι η επιστήμη προχώρησε από ανθρώπους που είχαν καλπάζουσα φαντασία (μεταξύ και άλλων χαρισμάτων και ικανοτήτων βεβαίως).  Το άκουσμα ενός παραμυθιού αναπτύσσει πολύ τη φαντασία του παιδιού.

-Με ποιο κριτήριο επιλέγετε τις ιστορίες που θα αφηγηθείτε; Ποια παραμύθια επιλέξατε μέχρι σήμερα;

–Επιλέγω κατ’ αρχήν ιστορίες που φωτίζουν εσωτερικά μου μονοπάτια.  Δεν θα μπορούσα να αφηγηθώ ιστορίες που δεν μου “μιλάνε”.  Μόνο έτσι μπορώ να είμαι αυθεντική απέναντι σ’ αυτούς που απευθύνομαι.  Διαφορετικά, θα χρειαστεί να “παίξω” την ιστορία.  Κατά τη γνώμη κάποιων, την οποία ενστερνίζομαι κι εγώ, ζημιώνεις την παράδοση της ιστορίας, εάν χρησιμοποιήσεις τη δεξιότητα τη υποκριτικής στην αφήγηση των παραμυθιών.  

Δεύτερο κριτήριο αποτελεί η ευχαρίστηση.  Διαλέγω ιστορίες των οποίων οι εικόνες, το χιούμορ ή η σοφία μου αρέσει.

Τρίτο κριτήριο αποτελεί η σύνθεση του ακροατηρίου (ηλικία, φύλλο,  κλπ).  

Από τις ιστορίες “μου”, επιλέγω να αφηγηθώ εκείνες που θεωρώ ότι είναι πιθανότερο να “μιλήσουν” και σε αυτούς που θα τις ακούσουν.

-Σας παίρνει πολύ χρόνο η προετοιμασία, δεδομένου ότι δεν πρόκειται για μία απλή αφήγηση αλλά για μία «ζωντανή» αφήγηση, εν είδει θεατρικής ανάγνωσης.

–Ότι δίνεις παίρνεις!  Όσο περισσότερο “παιδέψεις” μια ιστορία μέσα σου, τόσο καλύτερα βιώνεται και άρα τόσο φυσικότερα τη λες και συνεπώς τόσο πιο εύστοχα βρίσκει άλλους για να την παραλάβουν.   Για να πεις την ιστορία χρειάζεται να την “φτιάξεις” ταινία με τη φαντασία σου, καρέ-καρέ!  Δεν μαθαίνεις απέξω τα λόγια.  Περιγράφεις όσο πιο λιτά μπορείς τις εικόνες που βλέπεις να περνάνε από μπροστά σου.

-Σε λίγες μέρες κλείνετε έναν ακόμη επιτυχημένο κύκλο αφηγήσεων. Μιλήστε μας για αυτόν.

–Ολοκληρώνεται στις 11 Μαρτίου ο φετινός κύκλος  του «Μύθι Μύθι Παραμύθι».  Ένα εργαστήριο για παιδιά, που κάνω από το 2011, μία Κυριακή το μήνα από τον Οκτώβριο μέχρι και το Μάρτιο κάθε έτους, τους κρύους δηλαδή μήνες του χρόνου, όπου ο κόσμος ευχάριστα μαζεύεται σε εσωτερικούς χώρους.  Είναι μια δράση που απευθύνεται σε παιδιά νηπιαγωγείου ή δημοτικού και την οποία απολαυστικά, συχνά, παρακολουθούν και οι συνοδοί τους πίνοντας τον πρωινό καφέ τους (εάν το επιθυμούν, καθώς δεν είναι υποχρεωτική η κατανάλωση).  Η δράση αυτή έχει πλέον καθιερωθεί και ο κόσμος που έρχεται ανανεώνεται κάθε χρόνο, ενώ υπάρχουν και οι φανατικοί οπαδοί που χρόνια έρχονται και ξανάρχονται.

-Για την επόμενη σεζόν να περιμένουμε κάτι ανάλογο;

–Οπωσδήποτε!  Να είμαστε καλά και το «Μύθι Μύθι Παραμύθι» θα λαλεί κάθε χρόνο τις ιστορίες του.

Το νιώθω, εξάλλου, σαν χρέος μου.  Μέρος της δικής μου συνεισφοράς στα πολιτιστικά δρώμενα του τόπου μας!  Το «λιθαράκι» που μου αναλογεί και με κάνει να νιώθω πως κάπου άφησα “το χνάρι μου”, πως κάπου, κάπως, κάποιους βοήθησα κι εγώ για να γίνει η ζωή καλύτερη!

Επιπλέον, την άνοιξη θα συνεχίσω τη δράση «Ιστορίες των Λαών» με παράσταση αφήγησης για ενήλικο κοινό, ενώ συνεχίζεται, κάθε χρόνο, η δράση «Ακούσατε! Ακούσατε» με αφηγήσεις σε σχολεία, μετά και από σχετική άδεια που έχω πάρει από το αρμόδιο Υπουργείο να αφηγούμαι στα σχολεία.

-Πόσο ανάγκη έχουμε να «παραμυθιαστούμε» σήμερα;

–“Παραμυθία” σημαίνει παρηγοριά! Ο άνθρωπος είχε και έχει πάντα νομίζω ανάγκη την παρηγοριά, καθώς η  ζωή μαθαίνεται μέσα από τη ζωή, πολύ συχνά με πόνο αποχωρισμού και απώλειας οικείων και αγαπημένων καταστάσεων, που πρέπει να εγκαταλείψουμε για να βαδίσουμε στο δικό μας μονοπάτι.  Το παραμύθι μας λέει, με ένα πολύ ωραίο και παραστατικό τρόπο, ότι οφείλουμε να το κάνουμε, για να δαμάσουμε ότι μας στοιχειώνει να βρούμε και να πάρουμε αυτό που αναζητούμε και να καταφέρουμε, στο τέλος, να γίνουμε βασιλιάδες του εαυτού μας και να δημιουργήσουμε (“ και έκαναν πολλά παιδιά!”) για να ζήσουμε όλοι καλύτερα!!!

Το μαγικό λαϊκό παραμύθι μιλάει για την “ενηλικίωση”, μια διαδικασία που ξέρουμε πολύ καλά ότι δεν έχει να κάνει με την ηλικία.  Αυτά τα παραμύθια, εξάλλου, φτιάχτηκαν από ενήλικες για ενήλικες και όπως γράφει ο Brassey, δεν είναι για να αποκοιμίζουν τα παιδιά, αλλά για να αφυπνίζουν τους μεγάλους.  Με αυτή την έννοια, πιστεύω, ότι θα ήταν πολύ χρήσιμο εργαλείο και στους έφηβους, οι οποίοι δυστυχώς δεν τα πλησιάζουν, καθώς τους τα έχουν απαξιώσει, ως “παραμυθάκια”, αυτοί που πήραν κατά γράμμα το μαγικό παραμύθι και δεν το αντιμετώπισαν ως αλληγορία.

Ναι, νομίζω πως έχουμε μεγάλη ανάγκη και σήμερα το μαγικό  λαϊκό παραμύθι, αρκεί να βρει ο καθένας τις ιστορίες για τις οποίες διψά η ψυχή του και κάποτε-κάποτε να τις “επισκέπτεται”.

Σχετικά με τη Μαρία Κατσανούλη

Η Μαρία Κατσανούλη γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Τρίκαλα, όπου και ζει με την οικογένειά της. Σπούδασε Φυσική γιατί ερμήνευε φαινόμενα και ειδικεύτηκε (DEA) στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) γιατί γοητεύτηκε από τη φιλοσοφία τους. Εργάστηκε  κυρίως ως ερευνήτρια και συντονίστρια έργου, στον Τομέα των ΑΠΕ (ΚΑΠΕ και Ενεργειακό Κέντρο Τρικάλων) και για λίγο ως εκπαιδευτικός στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση (ΤΕΙ και ΣΜΥ).

Εντωμεταξύ, ιχνηλατώντας επιθυμίες και εκπληρώνοντας όνειρα, παρακολούθησε Σεμινάρια Κινησιολογίας-Φωνολογίας, Δημιουργικής Γραφής, Θεατρικού Παιχνιδιού, Παιχνιδιού και Συναισθηματικής Ανάπτυξης και Ανάπτυξης Ατομικών Δεξιοτήτων για παιδιά Προσχολικής και Σxολικής ηλικίας.

Το 2007 μυήθηκε στην Αφήγηση και στη Συμβολική Προσέγγιση παραμυθιών από τη Λίλη Λαμπρέλλη και έκτοτε παρακολούθησε σύντομα και αποσπασματικά σεμινάρια των e-mythos, Ανθής Θάνου, Αγνής Στρουμπούλη, Στέλιου Πελασγού  και Σάσας Βούλγαρη. Επιμελήθηκε για 3 χρόνια το Εργαστήριο Παραμυθιού του Δημοτικού Θεάτρου Τρικάλων. Από το 2011 επιμελείται και συμμετέχει στις “Μέρες Παραμυθιού” του “Μύλου των Ξωτικών”. Το 2014 δημιούργησε τον Ιστότοπο “μαλισό, άκου μια ιστορία” (www.paramithimaliso.gr), με ηχογραφημένες ιστορίες της προφορικής παράδοσης (παραμύθια, μύθους, παραδόσεις) και θεωρητικά στοιχεία γύρω από αυτές.

Τα τελευταία χρόνια έχει διοργανώσει τις «Ιστορίες των Λαών» με παραστάσεις αφήγησης  για ενήλικο κοινό, το «Γάτες και Ποντικοί και χίλιοι δυο καλοί» με παραστάσεις αφήγησης για παιδιά, το «Ήτανε μια φορά…» ένα εργαστήριο αφήγησης για ενήλικες και το «Φτου και Βγαίνω! ένα παράξενο κρυφτό με συναισθήματα και αξίες, μέσα από ιστορίες και παιχνίδια» ένα εργαστήριο για παιδιά δημοτικού.

Από το 2011 μέχρι σήμερα, από τον Οκτώβριο μέχρι τον Απρίλιο κάθε έτους, διοργανώνει το «Μύθι Μύθι Παραμύθι» ένα μηνιαίο εργαστήριο παραμυθιού για παιδιά και το «Ακούσατε! Ακούσατε!» με αφηγήσεις σε σχολεία.