Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών, Τρικάλων: Μοναδικό μνημείο αρχιτεκτονικής

Bρίσκεται σε απόσταση 82 χιλιόμετρα από τα Τρίκαλα, στην νότια Πίνδο, μεταξύ των οικισμών Δολιανών και Κρανιάς Τρικάλων και απέχει από την Καλαμπάκα 50 χιλιόμετρα και το συνδέει με τον κεντρικό δρόμο ένας χωματόδρομος μόλις 500 μέτρων.

Είναι χτισμένος σε μια ράχη σε υψόμετρο 1.150 μέτρα που δεν είναι όμως ορατό από τον κεντρικό δρόμο γιατί πραγματικά το κρύβει ένα δάσος από πανύψηλα έλατα.

Η περιοχή της Κρανιάς και γενικότερα της Πίνδου, από τον Ασπροπόταμο ως την Σαμαρίνα και από το Μέτσοβο ως τα Τρίκαλα, είναι περιοχή Κουτσοβλάχικων χωριών όπου οι γηραιότεροι κάτοικοι μιλούν ακόμη την βλαχική γλώσσα.

Ο καθηγητής (ακαδημαϊκός και αρχιτέκτονας) Παύλος Μυλωνάς τη χαρακτήρισε τον Ναό ως «τον Παρθενώνα του ορεινού όγκου» και ακολουθεί έναν σύνθετο τύπο, που ο Παύλος Μυλωνάς τον περιγράφει ως «θολοσκεπή βασιλική μετά τρούλων και πολλών αψίδων και εντοπίζει τρεις χρονολογικές φάσεις, με αρχική το έτος 1770».

Ο καθηγητής Παύλος Μυλωνάς αναφέρει ακόμη ότι, «εδώ, ο καλλιτέχνης μεταφέρει θαυμάσια αρχιτεκτονικά στοιχεία από μολδαβικά παραδείγματα, οθωμανικά, αρμενικά όπως και παλιά κεντροευρωπαϊκά».

Όλα αυτά τα παραπάνω στοιχεία δημιουργούν μια «πολυκυτταρική ευμορφία του χώρου», που – σύμφωνα με τον καθηγητή Παύλο Μυλωνά – μας οδηγεί στο να φανταστούμε τον αρχικό πρωτομάστορα του μνημείου ως έναν άνθρωπο εξαιρετικά σοφό αλλά και ιδιαίτερα κοσμογυρισμένο, που από την Πόλη μέχρι και τις παραδουνάβιες χώρες πλούτιζε ιδιαίτερα τις γνώσεις του, αυτοσχεδιάζοντας μεν, αλλά δίνοντας όμως λύσεις εντυπωσιακές και παραδεκτές.

Η νότια είσοδος του ναού

Εκτός από τις λεπτές παραστάδες, τα τυφλά αψιδώματα που διαρθρώνουν τις κόγχες και τους τρούλους, υπάρχει και μία πλούσια γλυπτή διακόσμηση.

Αυτή βρίσκεται σε βάσεις και επίκρανα των παραστάδων, βάσεις ημικιονίσκων αλλά και κιονόκρανα, που θυμίζουν μεσαιωνικές δυτικές λύσεις. Υπάρχουν ακόμη έξοχα ανάγλυφα λαϊκής τεχνοτροπίας, όπως η παράσταση της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και οι μορφές των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου.

Τα στοιχεία που αφορούν στην ιστορία αυτού του ναού είναι δυστυχώς ελάχιστα, και αυτά τα λίγα που υπάρχουν στοιχειοθετούν την ιστορία του μνημείου από τον 19ο αιώνα και μετά.

Μία πρώτη γραπτή αναφορά στο μνημείο γίνεται σε δύο έγγραφα, του 1839 (Φιρμάνι) και 1841 (Απανταχούσα), που αφορούν στην ανακαίνιση και ανοικοδόμηση του ναού.

Ο ναός του Σταυρού, ήταν εξάρτημα της μονής του 1770 (προφορική παράδοση τη χρονολογεί στα 1630), η οποία καταγράφεται ως μονή του Αγίου Νικολάου ενώ σήμερα οι κάτοικοι της περιοχής ονομάζουν Μονή της Αγίας Ζώνης.

Η δυτική είσοδος του ναού

Εξάρτημα της ίδιας μονής ήταν ακόμη ένα παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, που βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση.

Από τα τρία αυτά ιδρύματα που αποτελούν μετόχια της Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων, σώζεται ακέραιος μόνο ο ναός του Σταυρού ενώ τα άλλα δύο όπως και άλλα μνημεία στα γύρω χωριά καταστράφηκαν το φθινόπωρο του 1943, από σφοδρή επιδρομή των Γερμανών ενώ το Μοναστήρι ήτανε επανδρωμένο και λειτουργούσε ως το 1924.

Ο ναός του Σταυρού χαρακτηρίζεται από την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική του.

Αποτελείται από τον τον πολύτρουλο και πολύκογχο κυρίως ναό και τον γκρεμισμένο σήμερα νάρθηκα.

Στο εσωτερικό του Ιερού Βήματος διαμορφώνεται σύνθρονο και επισκοπικός θρόνος.

Ο κυρίως ναός έχει κάτοψη τρίκλιτης βασιλικής με τρεις ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά και τρεις αψίδες, ανά μακρά πλευρά, από τις οποίες οι μεσαίες είναι χοροστάσια.

Ο ναός καλύπτεται με στέγη από πλάκες σχιστόλιθου πάνω από την οποία υψώνονται 12 τρούλοι και τρουλίσκοι κτιστοί. Στο εσωτερικό του Ιερού Βήματος διαμορφώνεται σύνθρονο και επισκοπικός θρόνος. Το εσωτερικό του ναού είναι ανεπίχριστο και συνεπώς χωρίς αγιογραφίες, αναδεικνύοντας έτσι την λίθινη φυσιογνωμία του.

Κτήτορας του ναού, σύμφωνα με λιθανάγλυφη σχετική επιγραφή είναι ο Γιανούσιος Γκουγκουζής από το χωριό Βεντίστα (σημερινός Αμάραντος) Ασπροποτάμου. Η Ιερά Μονή Δολιανών το 1924 συγχωνεύτηκε με την Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου Μετεώρων και αποτελεί μέχρι και σήμερα Μετόχι του.

Η σημερινή εικόνα που παρουσιάζει ο ναός, με την προέκταση του περιβάλλοντος χώρου, η αρμονική του σύζευξη με το ευρύτερο χώρο, είναι ένα επίτευγμα που οφείλεται στις προσπάθειες που καταβάλει η Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου Μετεώρων και η 19η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Ο Ναός διαθέτει φύλακα, είναι επισκέψιμος και ανοιχτός καθημερινά εκτός Τετάρτης από 1 Απριλίου μέχρι 30 Οκτωβρίου. Ώρες λειτουργίας από 10 π.μ. έως 6 μ.μ.

Εορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου, την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και στις 15 Αυγούστου.

πηγή: odysseus.culture.gr , www.enjoythessaly.com, http://greekorthodoxreligioustourism.blogspot.gr