Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς αποτελεί ένα από τα πλέον αξιόλογα μεταβυζαντινά μνημεία του 18ου αιώνος. Ο φερώνυμος ναός, το μόνο κτίσμα που σώζεται σήμερα, με την πρωτότυπη και επιβλητική αρχιτεκτονική του και τον πλούσιο διάκοσμο, βρίσκει την θέση που αξιολογικά του αρμόζει φωλιασμένος μέσα σε ένα καταπράσινο κατάφυτο από έλατα δάσος μιας από τις ομορφότερες και επιβλητικότερες ορεινές περιοχές της πατρίδας μας, τον Ασπροπόταμο.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Ο Ιερός Ναός Τιμίου Σταυρού υπήρξε το Καθολικό της φερώνυμης Μονής, η οποία απαντάται και ως Ιερά Μονή Αγίας Ζώνης η Αγίου Νικολάου. Η Μονή αυτή βρίσκεται σε ερειπώδη κατάσταση σήμερα, λίγα μόλις μέτρα από τον Ιερό Ναό του Τιμίου Σταυρού. Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού συγχωνεύτηκε το 1924 με Βασιλικό Διάταγμα στην Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου Αγίων Μετεώρων, της οποίας αποτελεί μετόχι, όπως επιβεβαιώθηκε και από σχετική πράξη του Σεβασμιωτάτου το 1998.
Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ
Το οικοδόμημα του ιερού Ναού του Τιμίου Σταυρού χαρακτηρίζεται από την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική, τις καινοτόμες εφαρμογές και την κατασκευαστική πρωτοτυπία του. Συναποτελείται από τον πολύτρουλο και πολύκογχο κυρίως ναό και τον ανακαινισμένο σήμερα νάρθηκα. Ο κυρίως ναός ακολουθεί στην κάτοψη τον ρυθμό της τρίκλιτης βασιλικής με τρεις ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά και τρεις αψίδες, ανά μακρά πλευρά, από τις οποίες οι μεσαίες είναι χοροστάσια. Ο ναός καλύπτεται με στέγη από πλάκες σχιστόλιθου πάνω από την οποία υψώνονται 12 τρούλοι και τρουλίσκοι κτιστοί. Στο εσωτερικό του Ιερού Βήματος διαμορφώνεται σύνθρονο και επισκοπικός θρόνος.
Στο εσωτερικό του ο ναός δεν είναι αγιογραφημένος. Μάλιστα δεν φέρει καν επιχρίσματα και με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται ακόμη περισσότερο η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της λίθινης κατασκευής του, που δεσπόζει με μεγαλοπρέπεια. Το στοιχείο που κυριαρχεί και εντυπωσιάζει στο εξωτερικό μέρος του ναού είναι οι πολλοί του τρούλλοι, οι οποίοι είναι περισσότεροι εξωτερικά από όσους είναι ορατοί στο εσωτερικό. Κάποιοι δηλαδή από αυτούς έχουν καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα και είναι επιπρόσθετα κτισμένοι στην στέγη του κτιρίου. Ένα άλλο κύριο χαρακτηριστικό του Ιερού Ναού του Τιμίου Σταυρού είναι ο πλούσιος πλαστικός διάκοσμος, καθώς και τα αξιόλογα ανάγλυφα λαϊκής τεχνοτροπίας που κοσμούν το εξωτερικό μέρος του ναού.
Το σύνολο του κτιριακού συγκροτήματος της Μονής υπέστη το 1943 την καταστροφική λαίλαπα των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων. Η Μονή της Αγίας Ζώνης καταστράφηκε ολοσχερώς και ο Ιερός Ναός Τιμίου Σταυρού (το νέο Καθολικό της Μονής της Αγίας Ζώνης) υπέστη σοβαρότατες φθορές, μεταξύ των οποίων η πτώση του κεντρικού τρούλλου και η ολοσχερής καταστροφή του τέμπλου από την πυρκαϊά που προκλήθηκε.
Από τα τέλη της δεκαετίας του ’50, με πρωτοβουλία των κατοίκων της περιοχής, που δεν έπαψαν ποτέ να εκδηλώνουν την έμπρακτη αγάπη και το ενδιαφέρον τους για το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, ξεκίνησαν οι πρώτες εργασίες αναστηλώσεως του Ναού. Η πρώτη επέμβαση, που έγινε με πρωτοβουλία και οικονομική συνδρομή των κατοίκων της Κρανιάς και των Δολιανών, παραγματοποιήθηκε στις 13-9-1956, όπως πληροφορούμαστε από την επιγραφή που τοποθετήθηκε στο κτίριο. Ακολούθησε η επιστέγαση με κεραμίδια του κενού που άφησε ο γκρεμισμένος κεντρικός τρούλλος παράλληλα και με άλλες σωστικές επεμβάσεις στο μνημείο στο χρονικό διάστημα 1960-1963. Στην συνέχεια η αναστηλωτική προσπάθεια οργανώνεται συστηματικά με πρωτοβουλία του Σεβασμιωτάτου Ποιμενάρχου μας κ. Σεραφείμ και λαμβάνει επίσημο χαρακτήρο με την ανάθεση από το ΥΠΠΟ στον Αρχιτέκτονα κ. Κατσιμπίνη της μέλετης συντηρήσεως του κτιρίου. Τα τελευταία χρόνια, σε συνεργασία με την Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου, η Εφορία Αρχαιοτήτων Τρικάλων πραγματοποιεί εργασίες συντηρήσεως του κτιρίου του ναού και αναπλάσεως του περιβάλλοντος χώρου.
Η ΕΡΕΙΠΩΜΕΝΗ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ
Σε απόσταση περίπου 200 μέτρων από τον ναό του Τιμίου Σταυρού βρίσκεται η ερειπωμένη Μονή της Αγίας Ζώνης, η οποία κατασράφηκε ολοσχερώς από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις το 1943. Το καλοκαίρι του 1998 η Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου ξεκίνησε τις ανασκαφικές εργασίες στα ερείπια της Μονής της Αγίας Ζώνης. Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε από τον Αρχιτέκτονα κ. Σωτήριο Τζήμα υπό την εποπτεία της Αρχαιολόγου κ. Κρυσταλλίας Μαντζανά. Από τον καθαρισμό των ερειπίων προέκυψαν σημαντικά στοιχεία για την ιστορία, την χρονολόγηση και την αρχική μορφή του κτιριακού συγκροτήματος της Μονής.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού λειτουργεί με ευθύνη της Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Αγίων Μετεώρων, στην οποία ανήκει ως μετόχι. Παραμένει ανοικτή για τους επισκέπτες-προσκυνητές από τις 10.00 π.μ. έως τις 18.00 μ.μ. στις εξής περιόδους: από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο καθημερινά, εκτός Τετάρτης, καθ’ όλη την διάρκεια της Διακαινησίμου εβδομάδος (από την Δευτέρα του Πάσχα μέχρι την Κυριακή του Θωμά), καθώς και τα Σαββατοκύριακα των μεγάλων εορτών και αργιών.
Η Ιερά Μονή πανηγυρίζει δύο φορές τον χρόνο: την εορτή της Αγίας Ζώνης στις 31 Αυγούστου, οπότε και τελείται ιερή αγρυπνία το βράδυ της 30ης Αυγούστου, και την εορτήτης Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου με πανηγυρικό εσπερινό την παραμονή και πανηγυρική θεία Λειτουργία ανήμερα της εορτής.
