«Αρχή σοφία η των ονομάτων επίσκεψις»
Ο Αντισθένης εδώ και πολλούς αιώνες διακήρυξε με τον πιο απλό και σύντομο τρόπο μία μεγάλη αλήθεια. Η αφετηρία – πηγή της Σκέψης και της Σοφίας μας είναι η δυνατότητα – ικανότητα να γνωρίζουμε τον πυρήνα των λέξεων.
ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
Η πνευματικότητά μας πήγασε μέσα από την προσπάθεια ανίχνευσης του πυρήνα και του βαθύτερου νοήματος των λέξεων. Η γνώση, λοιπόν, και η κατανόηση της σημασίας των λέξεων συνέβαλε τα μέγιστα στον εμπλουτισμό και στην πειθαρχία της σκέψης. Ο άνθρωπος, δηλαδή, από τα άναρχα νεφελώματα της διανόησής του οδηγήθηκε στον πειθαρχημένο λόγο και μέσω αυτού στην ακριβή διατύπωση των σκέψεων, των συναισθημάτων και των επιθυμιών του.
Έτσι με πλοηγό τις λέξεις διευρύνθηκαν οι ορίζοντες της σκέψης του, ο κόσμος του μεγάλωσε και αναδείχτηκε ο αντιπροσωπευτικός τύπος του Homo Sapiens. Έκτοτε άλλαξε ο «βηματισμός» του ανθρώπου και του πολιτισμού. Από το απλό βήμα περάσαμε στα άλματα.
«Χωρίς τη γλώσσα δεν θα ήταν δυνατόν να συγκροτηθούν ανθρώπινες κοινωνίες και φαίνεται εξαιρετικά αμφίβολο αν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε χωρίς αυτήν»
(HoFstatter)
Λέξεις και Σκέψεις
Με την αρωγή των λέξεων ο άνθρωπος άλωσε και αιχμαλώτισε το σύμπαν. Η σκέψη του γεννήθηκε και αναπτύχθηκε μέσα στην κοίτη των λέξεων. Έτσι ο κυματισμός και οι «παλμοί» της σκέψης μορφοποιούνται και εξωτερικεύονται με «όχημα» – «ένδυμα» τις λέξεις που με την σειρά τους γονιμοποιούν το σώμα της σκέψης. Η σκέψη χωρίς τη γλώσσα είναι βουβή, αλλά και η γλώσσα χωρίς τη σκέψη γίνεται κραυγή χωρίς περιεχόμενο. Αυτή η ενότητα – αλλά όχι ταυτότητα – Γλώσσας/Λέξης και Σκέψης συνιστά και το κρηπίδωμα του πνευματικού μας πολιτισμού.
Οι λέξεις μας είναι τα σήματα της σκέψης. Αν υπερηφανεύεσαι για την σκέψη σου, πρέπει να φροντίζεις και για την αισθητική των λέξεων. Λάθος λέξη ® λάθος σκέψη. Ο κόσμος μας είναι ο κόσμος των λέξεών μας. Γιατί με αυτές σκεφτόμαστε, επικοινωνούμε, αγαπάμε, ερωτευόμαστε, οργιζόμαστε, φιλοσοφούμε, ονειρευόμαστε, αποκτούμε ταυτότητα. Οι λέξεις κατασκευάζουν την εικόνα που έχουμε για τους άλλους και τον κόσμο. Αλλάζοντας τις λέξεις, αλλάζεις και την εικόνα που έχεις για τους άλλους.
«Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου»
(Wittgenstein)
Η δύναμη της λέξης
Η γλώσσα – λέξεις είναι μία μορφή δύναμης και εξουσίας. Κι αυτό γιατί με τις λέξεις μπορούμε να διαψεύσουμε τους μύθους των άλλων, να ακυρώσουμε την δοκησισοφία τους και να αποδομήσουμε τις πλάνες τους. Οι λέξεις όταν χρησιμοποιούνται σωστά και στοχεύουν το «ορθό» αποκαλύπτουν το ψεύδος, φοβίζουν τον κόσμο και συντρίβουν το ναρκισσισμό των αλαζόνων. Γεννούν ενοχές και ανασφάλειες σε όσους θεμελίωναν την ύπαρξή τους σε δόγματα και «αλήθειες» σαθρές και ανορθολογικές.
Βέβαια η δύναμη της γλώσσας – λέξης δεν ανατρέπει μόνον την σαθρή – εύθραυστη ισορροπία των άλλων, αλλά και του ίδιου του πομπού – υποκειμένου. Γιατί μέσα από τη γλώσσα – λέξεις διεισδύει στον πυρήνα των πραγμάτων, αποκαλύπτει τα μυστήρια του κόσμου κι αναγκάζει τον άνθρωπο – θηρευτή του νέου – να αναθεωρήσει τις απόψεις του και τον λυγίζει ή γκρεμίζει από το βάθρο της ματαιοδοξίας και της κενότητας.
Η γλώσσα – λέξεις «μπορεί να βοήθησαν τον άνθρωπο να υψωθεί πάνω από τα κτήνη» (ηθική τελείωση) αλλά, όχι σπάνια, οι ίδιες λέξεις χρησιμοποιούνται ως εργαλείο να υποβιβάσουμε τον άνθρωπο στο επίπεδο των «υπανθρώπων».
Οι λέξεις ως εργαλείο αλλά και όπλο…
Οι λέξεις μαγνητίζουν, υπνωτίζουν και παραπληροφορούν. Καθίστανται όργανα προπαγάνδας, λαϊκισμού και χειραγώγησης του πλήθους. Αυτή η αυτοκρατορική δύναμη των λέξεων κυβερνά ανθρώπους, αφιονίζει τις μάζες, προκαλεί επαναστάσεις και παρασύρει άτομα και λαούς σε μισαλλόδοξους και επικίνδυνους φανατισμούς κάθε απόχρωσης. Οι λέξεις, δηλαδή, είναι σωτήριες αλλά και ολετήρες, απατηλές αλλά και «κάστρα αλήθειας».
«Η γλώσσα είναι το σπίτι του ανθρώπου»
(Χάϊντεγκερ)
Οι λέξεις είναι το καταφύγιο και το ταμπούρι μας όταν κινδυνεύουμε από αναιτιολόγητες φοβίες. Είναι το ταμπούρι και οι επάλξεις μας όταν αγωνιζόμαστε για το δίκιο και το ανέφικτο. Είναι ο δρόμος και η γέφυρα για να περάσουμε απέναντι, στον «άλλο», στον διαφορετικό. Είναι ταυτόχρονα ένας τρόπος απόδρασης από τη δυστοπία της εποχής μας αλλά και μία ελπίδα οικοδόμησης ενός άλλου δυνατού κόσμου.
«Οι λέξεις είναι το λογισμικό ενός λαού. Μάς λείπουν λέξεις,
μάς λείπουν σκέψεις»
(Αρβελέρ)
Στο metaverse, στους αλγόριθμους και στον νέο τύπο ανθρώπου, τον Homo digitalis μπορούμε να αντιπαραθέσουμε το μόνο περιουσιακό μας στοιχείο, τις λέξεις. Γιατί αυτές είναι το όπλο μας και η δύναμή μας. Ένα τσιγγάνικο τραγούδι λέει:
«Πες μου, άνθρωπε, που είναι η γη μας/ τα βουνά, τα ποτάμια, οι κοιλάδες/ και τα δάση μας;/ Πού είναι η χώρα μας; Πού είναι οι τάφοι μας;/ Είναι στις λέξεις, στις λέξεις της γλώσσας μας»
Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» κάθε Δευτέρα ο φιλόλογος Γιαννακόπουλος Ηλίας θα ανιχνεύει τις σημασίες των λέξεων και τις υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.
