Οι γυμναστικές σχολικές επιδείξεις στην Ελλάδα χρονολογούνται από τις αρχές του 19ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, το επίσημο ξεκίνημα του θεσμού τοποθετείται το 1883 στο Κεντρικό Γυμναστήριο των Αθηνών (γνωστό και σήμερα ως «Ιωάννης Φωκιανός») με πρωτοβουλία, όπως μας πληροφορεί άρθρο του «Βήματος», του πρώτου προέδρου του Πανελληνίου ΓΣ και γυμναστή Ιωάννη Φωκιανού, που υπήρξε μεγάλη προσωπικότητα της φυσικής αγωγής στη χώρα.
Χρειάστηκε επί της ουσίας να περάσουν 9 χρόνια και να φτάσουμε στο 1891 για να εφαρμοστεί, αλλά το αποτέλεσμα μετράει. Αμέσως μετά η σκυτάλη πέρασε στα χέρια του Ιωάννη Χρυσάφη, που αποτέλεσε μια ακόμη κορυφαία μορφής της γυμναστικής παιδείας. Η τρίτη προσωπικότητα υπήρξε ο Ίωνας Ιωαννίδης, ο πολέμιος των γυμναστικών επιδείξεων και ουσιαστικά ο ιθύνων νους του αγώνα για την ουσιαστική κατάργησή τους.
Καταργήθηκαν τελικά με την πτώση της Χούντας.
Στη Λάρισα γινόταν τέτοια εποχή, τέλη Μαΐου-αρχές Ιουνίου. Και μάλιστα στο Αλκαζάρ.
Της Εύης Μποτσαροπούλου
Ήταν το γεγονός της χρονιάς, όχι μόνο για την μαθητική και εκπαιδευτική κοινότητα, τους γονείς και κηδεμόνες, αλλά για ολόκληρη την εκάστοτε τοπική κοινωνία. Έτσι γινόταν τότε, σε όλη την Ελλάδα. Έτσι και στη Λάρισα.
Η χρυσή εποχή τους ήταν οι δεκαετίες από το 1950 μέχρι το 1975.
Τοπικές αρχές, Μητροπολίτης, στρατιωτικοί – ειδικά το διάστημα της Δικτατορίας – και όλη η πόλη. Ντυμένοι άπαντες, επίσημοι και μη με τα «καλά» τους ρούχα και τις επίσημες ενδυμασίες. Και φυσικά με την παρουσία και τη συνοδεία της Φιλαρμονικής.
Για το τι γινόταν στη Λάρισα εκείνη την εποχή μας δίνει σημαντικές πληροφορίες ο Πέτρος Χατζής, που υπήρξε μέλος της Φιλαρμονικής της πόλης της Λάρισας επί δεκαετίες. Από το δικό του αρχείο αντλούμε και φωτογραφίες. Ο Πέτρος Χατζής μιλά για τις μαθητικές εκδηλώσεις των γυμναστικών επιδείξεων όχι ακριβώς με νοσταλγία, αλλά με δέος θα έλεγα. Άλλωστε τις έχει ζήσει πολύ εκ των έσω…
Οι γυμναστικές επιδείξεις ήταν όντως μεγάλο γεγονός. Ήταν μέρος και αντανάκλαση μιας ολόκληρης εποχής, πιο σωστά, διαδρομής που διένυσε η Ελλάδα κατά την οποία ταλανίστηκε από σημαντικά πολιτικά γεγονότα, πολέμους, αλλαγές καθεστώτος, που δημιούργησαν σταθμούς της ελληνικής αθλητικής και σχολικής ζωής οι οποίοι αντανακλούσαν ακριβώς αυτή τη διαδρομή της χώρας. Υπήρξαν φυσικά διαφορετικές απόψεις επί του θέματος, υπήρξαν οι υπέρμαχοι και οι πολέμιοι.
Οι γυμναστικές επιδείξεις σε όλη την Ελλάδα
Για να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα της διοργάνωσης των γυμναστικών επιδείξεων στη Λάρισα πρέπει να δούμε το γενικό timeline του θεσμού στην Ελλάδα. Να αναφερθεί ότι το μάθημα της γυμναστικής γίνεται υποχρεωτικό στα ελληνικά σχολεία το 1984· εξαιρετική πηγή αποτελεί η Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία της Δήμητρας Γκάτζιου με τίτλο «Φωτογραφίζοντας τις γυμναστικές επιδείξεις στην μεταπολεμική Ελλάδα (1950-1975)»…
Σύμφωνα με την κα Γκάτζιου, μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, επί κυβερνήσεων Παπάγου και Κωνσταντίνου Καραμανλή, οι γυμναστικές επιδείξεις εξέφραζαν και επικοινωνούσαν τα ιδεώδη του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Το 1950 – η δεκαετία που ξεκινά μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου όταν οι εμπλεκόμενες χώρες προσπαθούν να ξαναβρούν το βηματισμό τους και να δομήσουν μια νέα κανονικότητα – αποτελεί ορόσημο όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε όλη την Ευρώπη σχετικά με αξιολόγηση της εξέλιξης της γυμναστικής· είναι η εποχή που έγιναν ανανεωτικές προσπάθειες σταδιακής μεταβολής της παραδοσιακής σουηδικής γυμναστικής σε ένα είδος ελεύθερης γυμναστικής.
Από το 1950 μέχρι το 1963 κυρίαρχο αντικείμενο εκπαίδευσης αποτελούν οι γυμναστικές επιδείξεις. Η προετοιμασία διαρκούσε από την αρχή της σχολικής χρονιάς μέχρι το τέλος του έτους, καθώς οι επιδείξεις ήταν ιδιαιτέρως απαιτητικές· ο συγχρονισμός, η εκτέλεση των ασκήσεων, η σύνδεση ρυθμικού και πρωτότυπου προγράμματος ανέβαζαν αισθητά τον δείκτη δυσκολίας. Ο πρωταγωνιστής της παράστασης ήταν ο δάσκαλος στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση ή ο γυμναστής στη μέση. Οι μαθητές, ομοιόμορφα ντυμένοι, ήταν οι εκτελεστές.
Κατά τη διετία 1964-1966, παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές. Το μάθημα της γυμναστικής γίνεται για πρώτη φορά ισότιμο μάθημα με τα υπόλοιπα. Είναι η περίοδος μάλιστα που προτάθηκε η κατάργηση του θεσμού των γυμναστικών επιδείξεων με την επιχειρηματολογία να επικεντρώνεται στο γεγονός ότι αντανακλούσαν το αθλητικό πνεύμα παλαιότερων εποχών, ότι απαιτούσαν πολύωρες προετοιμασίες σε βάρος των λοιπών μαθημάτων και ότι προκαλούσαν πολύ μεγάλη κούραση και άγχος στους μαθητές.
Μπορεί στο μυαλό των νεωτέρων το μάθημα της γυμναστικής και η προετοιμασία για τις γυμναστικές επιδείξεις να έχει καταγραφεί σαν την αντίστοιχη σκηνή από την ταινία «Το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο» με πρωταγωνίστρια την Αλίκη Βουγιουκλάκη που με τις συμμαθήτριες της ταλαιπωρεί τον γυμναστή, τον καημένο κύριο Γκίγκα, αλλά η πραγματικότητα απέχει παρασάγγας. Τα μαθήματα και η προετοιμασία ήταν πολύ σοβαρή υπόθεση.
Και ενώ έχει ανοίξει ο διάλογος για την κατάργησή τους, έρχεται ένα νέο κεφάλαιο στην ελληνική ιστορία που στέφει τις εξελίξεις προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Η Ελλάδα βιώνει την περίοδο της Χούντας των Συνταγματαρχών.
Από το 1967 έως το 1974, αναιρείται η υλοποίηση της μεταρρύθμισης του μαθήματος της γυμναστικής, το οποίο ακολουθεί πλέον τα πρότυπα του νέου καθεστώτος δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις σχολικές παρελάσεις, τις γυμναστικές επιδείξεις, τα δρώμενα προπαγανδιστικού τύπου, τον «άρτο και τα θεάματα». Υπακοή, τάξη, πειθαρχεία είναι οι στόχοι στο μάθημα της φυσικής αγωγής και οι στρατιωτικές ασκήσεις αναφέρονται ως παιδαγωγική γυμναστική· οι γιορτές στοχεύουν στην καλλιέργεια του εθνικού φρονήματος.
Οι γυμναστικές επιδείξεις ξαναγίνονται οι μεγάλες πρωταγωνίστριες. Τελούνται την περίοδο από 20 Μαΐου μέχρι το τέλος του σχολικού έτους τις πρώτες εβδομάδες του Ιουνίου και γίνονται πάντα ημέρα Κυριακή σε γήπεδα ή στάδια σε όλη την Ελλάδα, ενώπιον των γονέων και κηδεμόνων, των τοπικών αρχών, των γενικών επιθεωρητών που λειτουργούν ως εκπαιδευτικοί αξιολογητές. Ο στόχος είναι να επιδείξουν πως μέσω της πειθαρχίας μυούνται οι μαθητές στα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη, καθώς και στα ιδεώδη του διδακτορικού καθεστώτος.
Το πρόγραμμα περιλάμβανε παρέλαση, έπαρση της σημαίας, Ολυμπιακό Ύμνο, Όρκο αθλητών μαθητών, γυμναστικές ασκήσεις ακριβείας, φαντασμαγορικές ασκήσεις και συνδυασμούς ασκήσεων σε κινούμενα ή σταθερά τμήματα, ακροβατικές ασκήσεις, παραδοσιακούς χορούς, αθλητικούς αγώνες στίβου, απονομή επάλθων στους νικητές με στεφάνι ελιάς ή δάφνινο και με αναμνηστικό δώρο χορηγία των τοπικών φορέων το οποίο συνήθως έδινε στους νικητές ο εκάστοτε γυμνασιάρχης. Η τελετή τελείωνε με τον Εθνικό Ύμνο και την υποστολή της ελληνικής σημαίας.
Οι γυμναστικές επιδείξεις στη Λάρισα
Στη Λάρισα όλα αυτά γινόταν στο Αλκαζάρ με τη μουσική υπόκρουση της Φιλαρμονικής.
Οι γυμναστικές επιδείξεις ήταν όντως το γεγονός της χρονιάς, ήταν μια μεγάλη γιορτή. Οι Λαρισαίοι έσπευδαν στο Αλκαζάρ να παρακολουθήσουν και να καμαρώσουν τους μαθητές και τις μαθήτριες του Γυμνασίου ντυμένους με λευκά μπλουζάκια, μπλε ή μαύρα κοντά παντελόνια τα αγόρια και φούστες αντίστοιχα τα κορίτσια, και τα κλασικά άσπρα πάνινα παπούτσια, τις ελβιέλες. Κάποιες φορές φορούσαν και ολόλευκα ρούχα. Παρίσταντο ο δήμαρχος, οι σύμβουλοι, ο μητροπολίτης, αξιωματικοί του στρατού και της χωροφυλακής, καθώς κι επιφανείς Λαρισαίοι.
Τότε στη Λάρισα, τα Γυμνάσια ήταν μετρημένα· υπήρχε το 1ο και το 2ο Αρρένων, το 1ο και το 2ο Θηλέων καθώς και τα ιδιωτικά του Μπόκαρη και του Μίχου.
Στις επιδείξεις των Δημοτικών που γινόταν στα προαύλια των σχολείων οι μικροί μαθητές μπορεί να φορούσαν και τις σχολικές ποδιές τους και εκεί οι επιδείξεις δεν είχαν μόνο γυμναστικές ασκήσεις αλλά και σκετσάκια, αγώνες σκυταλοδρομίας ή τσουβαλοδρομίες, το παιχνίδι με το αυγό και το κουτάλι, στο οποίο τα παιδιά έπρεπε να φτάσουν στο τέρμα χωρίς να σπάσουν το αυγό που στήριζαν στο στόμα τους με ένα κουτάλι και άλλα.
Ο Πέτρος Χατζής την ώρα που μου δείχνει φωτογραφίες διηγείται όλη εκείνη την εποχή· έχει ξαναμιλήσει για τις γυμναστικές επιδείξεις στη Λάρισα σε άρθρο του στις «Θεσσαλικές Επιλογές»
«Η προετοιμασία έπαιρνε αρκετό χρόνο με πολλές πρόβες σ’ όλα τα αναφερόμενα σχολεία με ασκήσεις που είχαν αρκετό κόπο από τους μαθητές και τις μαθήτριες αλλά και πολλή ομορφιά, καθώς χρησιμοποιούσαν πότε στεφάνια ή κορίνες για ομοιόμορφη παρουσίαση και πότε άλλα όργανα, με πολύ ωραία μουσική από κομμάτια του διεθνούς κλασικού ρεπερτορίου που τα έπαιζε η φιλαρμονική του ΔΩΛ.
Οι δοκιμές λάμβαναν χώρο για το 1ο Θηλέων στο διπλανό από το Κουτσίνειο Γυμνάσιο – Λύκειο γυμναστήριο, όπου τώρα έχει κτιστεί δημοτικό σχολείο επί της οδού Ηπείρου. Εκεί υπό τις οδηγίες της αείμνηστης γυμνάστριας Αθηνάς Κολοκοτρώνη και με τη συνοδεία της Φιλαρμονικής του ΔΩΛ, οι μαθήτριες έκαναν και ξαναέκαναν το πρόγραμμα ώσπου να επιτευχθεί το αναμενόμενο για τους γυμναστές αποτέλεσμα. Στη γενική πρόβα συγκεντρώνονταν όλα τα σχολεία στο Αλκαζάρ. Την ημέρα της παρουσίασης των επιδείξεων πλήθος κόσμου γέμιζε τις κερκίδες του σταδίου για να χαρεί το θέαμα.
Η Φιλαρμονική άνοιγε το τελετουργικό με παρέλαση των σχολείων και ακολουθούσαν αθλητικοί αγώνες των Γυμνασίων και των ιδιωτικών Λυκείων του Μπόκαρη και του Μίχου με κλασικά αθλήματα στίβου, δρόμου 100 μ. και 400μ., άλμα εις ύψος, άλμα εις μήκος, ακόντιο, άλμα επί κοντό κ.ά.
Αθλητές όπως ο Κώστας Γκισάκης, ο Γιάννης Μάντζιος, ο Μποντικούλης, η Σπηλιώτου, απ’ ότι θυμάμαι διακρίθηκαν για τις επιδόσεις τους, και άλλα πολλά παιδιά τα οποία δεν μπορώ να τα φέρω στη μνήμη μου. Επίσης υπήρχαν και τα τμήματα γυμναστικής ακρίβειας που εκτελούσαν μαθητές, επάνω σε δοκό ή εφαλτήρια, που ήταν χάρμα οφθαλμών. Στη συνέχεια ακολουθούσαν οι γυμναστικές επιδείξεις».
Η κατάργηση των γυμναστικών επιδείξεων
Μετά την πτώση της Χούντας, μεταξύ πολλών άλλων, αναθεωρήθηκαν και οι στόχοι της μαθήματος της γυμναστικής. Καταργήθηκε η γυμναστική με ασκήσεις σουηδικού τύπου.
Καταργήθηκαν και οι γυμναστικές επιδείξεις.
Συγκεκριμένα, καταργήθηκαν στις 19 Αυγούστου του 1975 με εγκύκλιο του Υπουργείου Παιδείας με το αιτιολογικό ότι δημιουργούσαν σωρεία προβλημάτων στη σχολική ζωή, όπως η πολύμηνη προετοιμασία σε βάρος των λοιπών μαθημάτων και ο αποπροσανατολισμός του μαθήματος της γυμναστικής. Ο Ιώνας Ιωαννίδης μετά από σχεδόν μία δεκαετία επιβεβαιώνεται.
Στο άρθρο 16 παράγραφος 2 του Συντάγματος του 1975 καθιερώθηκε ο όρος «φυσική αγωγή».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η τοποθέτηση του αν. καθηγητή Ιστορίας της Φυσικής Αγωγής και του Αθλητισμού του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου κ. Ευάγγελο Αλμπανίδη με την οποία τεκμηριώνει και σχολιάζει την επίδραση και τις επιπτώσεις του θεσμού των γυμναστικών επιδείξεων στην όλη σχολική ζωή όπως τη συναντάμε σε άρθρο του «Βήματος»…
«Οι γυμναστικές επιδείξεις δημιουργούσαν σωρεία προβλημάτων στην εν γένει σχολική ζωή. Ο εντυπωσιασμός, η ακριβής και συντονισμένη εξέλιξη των ασκήσεων από τους μαθητές και τις μαθήτριες απαιτούσαν πολύμηνη προετοιμασία, δημιουργούσαν εντάσεις, παρακώλυαν το συνολικό πρόγραμμα του σχολείου και αποπροσανατόλιζαν το μάθημα της Φυσικής Αγωγής. Η κατάργησή τους ελευθέρωσε τους γυμναστές από τον ετήσιο αυτό βραχνά, που τυράννησε τον κλάδο δεκαετίες ολόκληρες και στεκόταν εμπόδιο στην απρόσκοπτη διεξαγωγή της καθημερινής παιδαγωγικής εργασίας των καθηγητών Φυσικής Αγωγής. Ουσιαστικά οι γυμναστικές επιδείξεις έπαψαν να υπάρχουν το 1975 μετασχηματιζόμενες σε αθλητική εορτή».
Για όλους εμάς που δεν τις προλάβαμε οι γυμναστικές επιδείξεις είναι ένας θεσμός, μια ιστορική καταγραφή. Για όλους τους υπόλοιπους είναι βιώμα. Και αναμνήσεις. Κάποιοι τις νοσταλγούν άλλοι δεν θέλουν να τις θυμούνται… Πάντως όλοι συμφωνούν ότι για δεκαετίες υπήρξαν το πιο σημαντικό και θεαματικό γεγονός της Λάρισας.
