«Ούτε ουράνιο, ούτε γήινο, ούτε θνητό, ούτε αθάνατο σε δημιουργήσαμε, ώστε να μπορείς να είσαι ελεύθερος σύμφωνα με την ίδια σου τη θέληση και την τιμή, να είσαι ο δημιουργός και πλάστης του ίδιου του εαυτού σου. Σε σένα δώσαμε μονάχα ανάπτυξη και εξέλιξη που εξαρτάται από την ελεύθερη βούλησή σου. Φέρνεις μέσα σου τα σπέρματα μιας παγκόσμιας ζωής», (Πίκο ντελλα Μιράντολα, «Λόγος περί αξιοπρέπειας του ανθρώπου»).
ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
Η τυχόν συμφωνία ή διαφωνία με την παραπάνω θέση προσκρούει στην αδυναμία μας να προσδιορίσουμε με σαφήνεια τον εννοιολογικό πυρήνα της έννοιας ελευθερία. Κι αυτό γιατί η ελευθερία δεν συνιστά μόνο ένα ετυμολογικό και νοηματικό κατόρθωμα, αλλά περισσότερο ένα βίωμα και μία κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Άνθρωπος και Ελευθερία
Άνθρωπος και Ελευθερία, Ελευθερία και Ζωή βάδισαν παράλληλα στην ιστορική πορεία του ανθρώπου και αλληλονοηματοδοτήθηκαν. Ωστόσο κάθε φορά που καλούμαστε να αξιολογήσουμε την προτεραιότητα της μιας αξίας – αγαθού έναντι του άλλου βρισκόμαστε σε αδιέξοδο να επιλέξουμε.
Η ζωή αποτελεί το υπέρτατο αγαθό για τον άνθρωπο και κατέχει την πρώτη θέση στην αξιακή κλίμακα. Πολλοί είναι εκείνοι όμως που διατείνονται πως η ελευθερία συνιστά την πρώτιστη αξία για τον άνθρωπο, γιατί μία ανελεύθερη ζωή είναι μία ζωή «αβίωτη» και χωρίς περιεχόμενο. Τη θέση αυτή στηρίζουν και δικαιώνουν πράξεις αυτοθυσίας μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων ανθρώπων που θυσίασαν την ζωή τους στο όνομα της ελευθερίας. Όταν όμως θυσιάζεται το υπέρτατο αγαθό της ζωής με στόχο την κατάκτηση και τη βίωση της ελευθερίας αυτό από μόνο του αποδεικνύει τη θέση της ελευθερίας στο σύστημα αξιών του ανθρώπου.
Το εφικτό της ελευθερίας
Ένα άλλο θέμα που ταλανίζει τους φιλοσόφους αλλά και τους ψυχολόγους είναι κι αυτό της δυνατότητας του ανθρώπου να βιώσει σε σχετικό ή απόλυτο βαθμό το αίσθημα της εσωτερικής ελευθερίας.
«Η εσωτερική ελευθερία δεν μπορεί να νοηθεί ούτε ως ελευθερία των ενστίκτων ούτε ως ελευθερία από τα ένστικτα».
Στο θέμα αυτό ενδιαφέρουσες είναι οι θέσεις που διατύπωσε ο Τσβετάν Τοντόρωφ. Ειδικότερα διαπιστώνει πως η ελευθερία ως βίωμα απειλείται από τρεις αντίθετες καταστάσεις – αναγκαιότητες.
Η πρώτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα που ακούει στο όνομα ντετερμινισμός (αιτιοκρατία). Οι φυσικοί, δηλαδή, νόμοι και ο τρόπος λειτουργίας τους σύμπαντος περιορίζουν την ελευθερία του ανθρώπου αφού υπόκειται σε ποικίλες εξαρτήσεις. Οι κοινωνίες από την άλλη πλευρά ασκούν πότε άμεσα και πότε έμμεσα έναν έλεγχο στις επιλογές του ανθρώπου (Ιστορία, γλώσσα, θρησκεία, νόμοι…). Από την άλλη πλευρά το ανθρώπινο είδος υπόκειται στους άτεγκτους νόμους της βιολογίας του, στοιχείο που περιορίζει σημαντικά την ελευθερία του.
Ωστόσο ο άνθρωπος απέναντι σ’ αυτήν την αναγκαιότητα (ντετερμινισμό) βρήκε τον τρόπο να αντισταθεί και με εργαλεία τη λογική, τη συνείδηση και την ηθική ανέπτυξε πολιτισμό που του εξασφάλισε κάποια περιθώρια ελευθερίας. Αυτό βέβαια το κατόρθωσε στο βαθμό που αναγνώρισε σύμφωνα και με τον Έγελο πως «Η αναγνώριση – υποταγή στην αναγκαιότητα συνιστά το πρώτο βήμα για την ελευθερία».
Η δεύτερη κατάσταση που δρα περιοριστικά στην ελευθερία του ανθρώπου είναι ο εξαναγκασμός, η τυραννία και η δουλεία – σκλαβιά. Τα θεοκρατικά, τα δικτατορικά ή ολοκληρωτικά πολιτικά καθεστώτα υποχρεώνουν τα άτομα σε μία πλήρη συμμόρφωση με λίγα περιθώρια αντίδρασης. Ωστόσο σε όλα τα παραπάνω οι φιλελεύθερες δημοκρατίες έχουν να επιδείξουν έναν στοιχειώδη σεβασμό στον ιδιωτικό χώρο του ατόμου, όπου θα μπορεί ο καθένας να υφίσταται ως μοναδικότητα – ατομικότητα και να διεκδικεί το δικαίωμα της ελευθερίας.
Τέλος, μία άλλη αντίθετη κατάσταση που διαβρώνει τα βάθρα της ελευθερίας μας είναι οι πολυποίκιλοι μηχανισμοί που μας ελέγχουν τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Κορυφαίοι μεταξύ αυτών η αλλοτρίωση, η ματαιοδοξία, ο καταναλωτισμός και η ανάγκη να μας αποδέχονται οι άλλοι. Το αίσθημα της κοινωνικής αποδοχής και αναγνώρισης επωάζει την άκριτη συμμόρφωση στους κοινωνικούς κανόνες και στην εξουσία της κοινής γνώμης. Έτσι επιβάλλεται το πρότυπο του συναινετικού και του ομοιόμορφου πολίτη. Απονευρωμένο, όμως, το άτομο από κάθε ιδιαιτερότητα – αυθεντικότητα παύει να είναι και ελεύθερο.
Η ελευθερία ως κοινωνικό προϊόν
Απέναντι σε όλα τα παραπάνω θα μπορούσε να αντιτείνει κάποιος πως «η ελευθερία του ατόμου δεν είναι καθόλου προσωπικό, ατομικό γεγονός. Είναι γεγονός – προϊόν συλλογικό. Κανείς άνθρωπος δεν θα μπορούσε να είναι ελεύθερος έξω από οποιαδήποτε ανθρώπινη κοινωνία», (Μπακούνιν). Στο σημείο αυτό υπάρχει μία σύγκρουση ανάμεσα στην παραπάνω θέση και στις απόψεις του Ρουσσώ που θεωρούσε πως η κοινωνία ροκανίζει τη φυσική ελευθερία του ανθρώπου: «Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, παντού όμως γύρω του βρίσκονται αλυσίδες».
Πιο κοντά, όμως, στην πραγματικότητα και στην αλήθεια της ζωής βρίσκονται οι θέσεις του θεωρητικού του αναρχισμού, του Μπακούνιν που εμφαντικά διακήρυξε πως: «Δεν μπορώ να είμαι και να νιώσω ελεύθερος παρά μόνο μπροστά σε άλλους ανθρώπους… Δεν είμαι πραγματικά ελεύθερος παρά μόνο στο μέτρο που και τα άλλα ανθρώπινα όντα που με περιβάλλουν είναι εξίσου ελεύθερα».
Πέρα, όμως, από τις θεωρητικές συζητήσεις για το περιεχόμενο της ελευθερίας και της σχέσης της με την κοινωνία το αίτημα για την ελευθερία παραμένει. Το μέλλον ανήκει στους ελεύθερους ανθρώπους γιατί «το μέλλον μας δεν είναι προδιαγεγραμμένο, αλλά η ελευθερία μας είναι ελευθερία πάντα στα πλαίσια μιας εποχής, κάποιων αδιαφανειών, κάποιων αναγκαιοτήτων».
Άρα τα όρια που τίθενται στην ελευθερία μας – ως αποτέλεσμα ενός κοινωνικού consensus – στοχεύουν στην σωστή λειτουργία των κοινωνιών που θεμελιώνονται και σε άλλες αξίες, όπως η δικαιοσύνη και η ανεκτικότητα. Κι αυτό γιατί μία άσκηση υπέρμετρης ελευθερίας χωρίς τους αναγκαίους κοινωνικούς περιορισμούς ή αυτοπεριορισμούς θα οδηγούσε στην εξουσία της δύναμης των «δυνατών» με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Αμετάθετο, λοιπόν, χρέος του ανθρώπου είναι να διεκδικεί την ελευθερία του υπερβαίνοντας τις αναγκαιότητες μέσα από την υποταγή του σε αυτές, όσο κι αν αυτό συνιστά ένα λογικό και φιλοσοφικό οξύμωρο. Η άλλη ελευθερία, η απόλυτη και εξιδανικευμένη υπάρχει μόνο στη φαντασία μας και σε κάποιους στίχους ποιητών ή τραγουδιών, όπως:
«Λευτεριά στους ανέμους ζητάω/ έχω πάψει να είμαι θνητός/ ανεβαίνω ψηλά κι αγαπάω/ δίχως σώμα χρυσός αετός».
