«Από την Κρήτη πήρε την επική μεγαλοστομία και την λεβεντιά που σφραγίζει τους ρυθμούς του. Από τα νησιά του Αιγαίου πήρε της χάρη τους και τη λεπτεπίλεπτη δεξιοτεχνία του… Από τη Βόρεια Ελλάδα τους βαθείς αναστεναγμούς της μουσικής του… Η επανάσταση χωρίς ταλέντο είναι για να κοιμάσαι ασφαλώς και όχι για να λιθοβολείς…» (Μάνος Χατζιδάκης)
Κάπως έτσι παρουσίασε τον Μίκη θεοδωράκη στο Γ΄ πρόγραμμα ο «άσπονδος» φίλος του Μάνος Χατζιδάκης. Μία παρουσίαση που ίσως ανατρέπει τον μύθο για την αντιπαλότητα που χαρακτήριζε τις σχέσεις των δύο κορυφαίων μουσικών. Οι μύθοι πάντοτε εμπεριέχουν μία αλήθεια απλοϊκή και σχηματοποιημένη. Μεταφράζουν και προβάλλουν τη διαφορά ως αντιπαλότητα, ακραίο ανταγωνισμό ή εχθρότητα. Κάπως έτσι βίωνε ο Έλληνας τις σχέσεις του λυρικού Χατζιδάκη και του εκρηκτικού Θεοδωράκη.
ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
Σε όλα τα παραπάνω προστέθηκαν και τα διάφορα επίθετα που βάθαιναν τις διαφορές και το «χάσμα» των δύο τιτάνων της νεοελληνικής μουσικής. Ο λυρικός και μελωδικός Χατζιδάκης ενάντια στον πομπώδη, επικό και εκρηκτικό Θεοδωράκη. Ο δεξιός Χατζιδάκης και ο αριστερός Θεοδωράκης. Ο αριστοκράτης και εκφραστής της αστικής τάξης Χατζιδάκης και ο λαϊκός Θεοδωράκης. Ίσως η «μουσική σύγκρουση» των δύο ανδρών για τη μουσική απόδοση του ποιήματος του Γ. Ρίτσου, του «Επιταφίου» (1960) να επέτεινε ή να εκκόλαψε τους παραπάνω χαρακτηρισμούς.
Φαίνεται, όμως, πως ο Έλληνας αρέσκεται σε τέτοιου είδους διαχωρισμούς γιατί βαθιά νιώθει την ανάγκη να αποκτήσει μία ταυτότητα με την ένταξη ή ταύτισή του με έναν από αυτούς. Είναι ο εύκολος δρόμος της δόμησης μιας ταυτότητας. Γνωστοί είναι αυτοί οι διαχωρισμοί και οι διαζεύξεις και ανιχνεύονται σε πολλά επίπεδα: Όπως Δεξιός – Αριστερός ή Συντηρητικός – Προοδευτικός στην πολιτική, Παναθηναϊκοί – Ολυμπιακοί στο ποδόσφαιρο, Πατριώτες (εθνικόφρονες) – Προδότες (ανθέλληνες) σε θέματα εθνικά, Βουνίσιοι (στεριανοί) – Θαλασσινοί (νησιώτες) και πολλά άλλα. Όλες αυτές οι διαζεύξεις βρήκαν έκφραση και στις μουσικές προτιμήσεις και διευκόλυναν το μύθο της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο μουσικών μας, του Χατζιδάκη και του Θεοδωράκη.
Χατζηδάκια μ’, Θεοδωράκια μ’…
Ο Νιόνιος, ο γνωστός Διονύσης Σαββόπουλος, με το στίχο αυτό θέλησε κάπως να ειρωνευτεί αυτόν τον ανταγωνισμό όχι μόνον των δύο μουσικών αλλά και των θαυμαστών τους. Υπόρρητα καυτηρίαζε – αν και τους θαύμαζε και τους δύο – τον μουσικό ηγεμονισμό των Χατζιδάκη και Θεοδωράκη.
Ωστόσο αυτός ο ανταγωνισμός των δύο πυλώνων της νεοελληνικής μουσικής δεν «γέννησε» τέρατα κακοτεχνίας ούτε δίχασε την νεοελληνική κοινωνία. Απεναντίας παρήγαγε μουσικά αριστουργήματα που συνόδεψαν και θα συνοδεύουν τα μουσικά ακούσματα όλων μας και στο μέλλον. Αυτός ο ανταγωνισμός ήταν και ο μουσικός μας πλούτος. Από διαφορετική ιδεολογική αφετηρία και με διαφορετική μουσική αρματωσιά ο καθένας βάδισε το δικό του μουσικό δρόμο και δημιούργησαν έργο που απάλυνε τις ψυχές μας αλλά και ενεργοποίησε την κρυμμένη επαναστατικότητά μας.
Την δεκαετία του 1960 η Αθήνα ευτύχησε να παρακολουθεί δύο μουσικά έργα σε θέατρα της πρωτεύουσας με μουσικούς πρωταγωνιστές τους δύο «δίδυμους πύργους» της μουσικής μας. Πρόκειται για την «Όμορφη Πόλη» του Θεοδωράκη και την «Οδό Ονείρων» του Χατζιδάκη. Οι συγκρίσεις με σημερινές θεατρικές και μουσικές παραστάσεις μόνο με μελαγχολία μάς πλημμυρίζουν. Δίκαια πολλοί παραπονούνται κραυγάζοντας το «Πώς φτωχύναμε έτσι;». Το παράπονο γίνεται πιο ηχηρό έως σπαρακτικό όταν σκεφτεί κανείς πως και οι δύο αποθανόντες μουσικοί μελοποίησαν έργα μεγάλων ποιητών μας (Ελύτης, Ρίτσος, Σεφέρης, Αναγνωστάκης, Γκάτσος, Λειβαδίτης…).
Το διονυσιακό στοιχείο…
Ωστόσο η «Η Μαγική Πόλις» ένωσε τους δύο μουσικούς και αυτή η μουσική συνεργασία – συνάντηση θεωρείται ιστορική, αφού υπάρχουν έργα που όλοι τραγουδήσαμε, όπως: «Είμαι αητός χωρίς φτερά» (Χατζιδάκης) και το «Γελαστό Παιδί» (Θεοδωράκης). Αυτή η «συνάντηση» μπορεί να αποδυνάμωσε το μύθο περί αντιπαλότητας των δύο μουσικών, ωστόσο οι Έλληνες εξακολουθούσαν να ζουν με το μύθο αυτό γιατί τους βοηθούσε να ερμηνεύουν και να αντιλαμβάνονται ευκολότερα κάποια πράγματα.
Το βαθύτερο περιεχόμενο, όμως, των σχέσεων των δύο μουσικών και της μουσικής τους ταυτότητας ανέδειξε η συμμετοχή – συμπαρουσία τους σε μία συναυλία στο αρχαίο θέατρο της Δωδώνης στις 5 Αυγούστου 1984. Στο πρόγραμμα προηγήθηκε ο Χατζιδάκης και τα δημοσιεύματα της εποχής αναφέρουν πως ο λυρικός μουσικός απαίτησε από το κοινό άκρατη ησυχία. Το κοινό υπάκουσε και εξακολούθησε να είναι σιωπηλό ακόμη και όταν στη σκηνή ανέβηκε ο Θεοδωράκης.
Τότε, σύμφωνα πάντα με τα δημοσιεύματα, ο εκρηκτικός Μίκης βλέποντας το κοινό ήσυχο πήρε το μικρόφωνο και είπε: «Τώρα θα περάσουμε στο διονυσιακό μέρος…». Το κοινό άρχισε να εκδηλώνεται με ενθουσιασμό που έγινε ακόμη μεγαλύτερος όταν στο τέλος της συναυλίας οι δύο μουσικοί βγήκαν μαζί και χαιρέτισαν το κοινό.
Έτσι σύμφωνα και με τα συμφραζόμενα του Θεοδωράκη οι δύο μουσικοί ήταν οι εκφραστές του δίπολου: Απολλώνειο πνεύμα (Χατζιδάκης) – Διονυσιακό πνεύμα (Θεοδωράκης). Εξάλλου η ίδια η ζωή εμπεριέχει το σχήμα αυτό σύμφωνα και με τη βασική θέση του Ηράκλειτου «Παλίντονος αρμονία». Οι αντιθέσεις κτίζουν την πρόοδο και ενεργοποιούν τις δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου.
In memoriam…
Αποκαλυπτική, ωστόσο, είναι η γνώμη που έτρεφε ο Θεοδωράκης για τον μεγάλο του «αντίπαλο» Μάνο Χατζιδάκη. Οι επιφανειακές έριδες – όπως θέλουν οι μύθοι – δεν έσβηναν την αλληλοεκτίμηση των δύο μουσικών. Ειδικότερα, ο Θεοδωράκης είχε πει για τον Χατζιδάκη:
«Σε όλη τη διάρκεια της συνύπαρξής μας υπήρχε ταυτόχρονα απώθηση και ταύτιση, απαξίωση (απόρριψη, κριτική) και εκτίμηση, σκεπτικισμός και θαυμασμός, πολεμική και συνεργασία. Στο βάθος δεν φταίγαμε εμείς, αλλά τα γονίδιά μας, που είχαν μεταξύ τους τόσο βαθιές αντιθέσεις και ταυτόχρονα μιας ανεξήγητη αμοιβαία έλξη. Τουλάχιστον εγώ σπάνια αρνήθηκα τόσο πολύ, αλλά και θαύμασα ακόμα πιο πολύ έναν άνθρωπο», (Πήγή iefimerida).
Η Ελλάδα ορφάνεψε κι από τους δύο. Τώρα παρέα και οι δύο στον άλλο κόσμο μπορούν να τα ξαναπούν. Εμείς θα ζούμε με τα τραγούδια τους. Οι λίγοι ας ασχοληθούν με το μύθο της αντιπαλότητάς τους.
