Ανθρώπινα δικαιώματα: Κατάκτηση ή πλάνη;

«Ο άνθρωπος που δε γνωρίζει υποχρεώσεις συμπεριφέρεται σαν ζώο, αλλά και ο άνθρωπος που δεν έχει δικαιώματα του συμπεριφέρονται σαν ζώο».

ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

Η αξιολόγηση μιας κοινωνίας ή ενός πολιτισμού είναι συνάρτηση των κριτηρίων που επιλέγονται. Για πολλούς υπέρτατο αξιολογικό κριτήριο είναι ο βαθμός προστασίας και κατοχύρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στα ανθρώπινα δικαιώματα αντανακλάται κάθε φορά το επίπεδο πολιτισμού ενός λαού αλλά και η ποιότητα του εσωτερικού κόσμου των μελών μιας κοινωνίας. Η έννοια και η πρόοδος ενός πολιτισμού εμπλουτίζεται ή φτωχαίνει νοηματικά ανάλογα και με το σεβασμό προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ωστόσο, παρά τη νομική και συνταγματική κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από εθνικούς και παγκόσμιους οργανισμούς συνιστά στοιχείο αντιφατικότητας και παραδοξότητας η παραβίασή τους. Με δεδομένη επίσης την οικουμενική αποδοχή της δημοκρατίας ως του κατεξοχήν πολιτεύματος που αναγνωρίζει και προστατεύει την αυταξία της ανθρώπινης ζωής η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δημιουργεί προβληματισμό και εκτρέφει άλλα φαινόμενα που σκιάζουν τη λαμπερή εικόνα του πολιτισμού μας.

Ο κατάλογος των παραγόντων που ροκανίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι μεγάλος, ωστόσο ενδεικτικά θα μπορούσαν να αναφερθούν οι παρακάτω:

Πρωτίστως οι διεθνείς μεταβολές και ανακατατάξεις ενοχοποιούνται για ένα μεγάλο πλήθος παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Άμοιρη ευθυνών βέβαια δεν είναι ούτε η παγκοσμιοποίηση στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Στους εξωγενείς παράγοντες που ενοχοποιούνται για την απουσία σεβασμού προς τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορούν να προστεθούν οι εθνικιστικές εξάρσεις, οι ρατσιστικές εκδηλώσεις και οι θρησκευτικοί φανατισμοί.
Στους ενδογενείς παράγοντες δεσπόζουσα θέση κατέχει το κυρίαρχο υλιστικό πνεύμα που κατατρώγει κάθε πτυχή του σεβασμού προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Εξίσου επικίνδυνο για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι και το ανταγωνιστικό πνεύμα που διαχέει κάθε πτυχή των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων.
Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ως αιτία της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων η υποχώρηση του ανθρωπιστικού πνεύματος και η κυριαρχία των πρωτόγονων ενστίκτων σε όλα τα επίπεδα των σχέσεων.

Η αναφορά, όμως, στα αίτια της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα είναι ατελέσφορη, αν δεν βρούμε την αρχή του νήματος της κατοχύρωσής τους στην ιστορική διαδρομή του ανθρώπου.

Η ιστορία των δικαιωμάτων

Ο άνθρωπος ως «φυσική ύπαρξη» φέρει μαζί του από τη στιγμή της γέννησής του, ως δωρεά της φύσης, κάποια δικαιώματα όπως αυτός της ελευθερίας και της επιβίωσης. Το δικαίωμα της ελευθερίας και της ασφαλούς διαβίωσης ο άνθρωπος στη μακρόχρονη πορεία του πάνω στη γη προσπάθησε να το διευρύνει και να το εξασφαλίσει συνάπτοντας «κοινωνία» με άλλους ανθρώπους.

Η κοινωνία ως φυσική μορφή της «ανθρώπινης συλλογικότητας» αποτέλεσε ένα σιωπηρό συμβόλαιο, μια ανυπόγραφη συμφωνία μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων για την εξασφάλιση, κατοχύρωση και προστασία των φυσικών δικαιωμάτων της ελευθερίας και της επιβίωσης. Η πραγμάτωση της φυσικής ελευθερίας και των άλλων δικαιωμάτων επιτυγχάνεται μέσα στην κοινωνία με την ανάπτυξη της «κοινωνικής συνείδησης». Ο άνθρωπος εξανθρωπίζεται μέσα στην κοινωνία, μέσα από τη συνεργασία, την επικοινωνία και την τριβή με τους άλλους ανθρώπους.

Η κοινωνική ζωή, όμως, πέρα από την εξασφάλιση των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, σε μια ύστερη φάση αποτέλεσε απειλή γι’ αυτά. Από την άλλη πλευρά όμως η ίδια η κοινωνική ζωή αποτέλεσε έναυσμα για την κατάκτηση νέων δικαιωμάτων, όπως της δικαιοσύνης, της ασφάλειας, της υγείας, της κατοικίας… Έκτοτε ο κοινωνικοποιημένος πλέον άνθρωπος προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στις δύο αδήριτες αναγκαιότητες, τη φυσική και την κοινωνική, πότε διευρύνοντας τα παλιά «φυσικά» του δικαιώματα και πότε κατακτώντας νέα.

Το παρόν και το μέλλον

Εάν η κατάκτηση της πρώτης γενιάς των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως, ισότητα, ελευθερία, καταγράφτηκαν ως μια μεγάλη επιτυχία του ανθρώπου, στις μέρες μας προβάλλει η αναγκαιότητα κατάκτησης και προάσπισης δικαιωμάτων που έχουν να κάνουν με τη σύγχρονη μορφή και συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών και τους κινδύνους που πηγάζουν από την εξουσία και τους μηχανισμούς της.

Βρισκόμαστε στην «τρίτη γενιά» των δικαιωμάτων του ανθρώπου που έχουν ως περιεχόμενο το αίτημα για ειρήνη, εργασία, αυτονομία, σωστές ανθρώπινες σχέσεις, για καθαρό περιβάλλον και ανθρώπινες συνθήκες ζωής, για αυτοδιάθεση των λαών. Το άγχος, η αλλοτρίωση, η μοναξιά, η μαζοποίηση και ο ανταγωνισμός στις ανθρώπινες σχέσεις τείνουν να καταστρέψουν τον κοινωνικό ιστό και να οδηγήσουν τον άνθρωπο σε μια πορεία χωρίς επιστροφή. Η σύγχρονη τεχνολογία έδωσε όλα τα μέσα στο κράτος και σε ομάδες συμφερόντων να επεμβαίνουν στην προσωπική μας ζωή και να καταλαμβάνουν αυθαίρετα το χώρο του ιδιωτικού μας βίου. Το πρόβλημα της δημοσιοποίησης της προσωπικής ζωής είναι πρόβλημα παραβίασης των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Σε όλα τα παραπάνω θα πρέπει να προστεθεί και το αίτημα για το «δικαίωμα στη διαφορά» και την «ιδιαιτερότητα».

Το δικαίωμα στη διαφορά και την ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπου πρέπει να γίνει σεβαστό από το κράτος και την κοινωνία, ως μια από τις βασικότερες προϋποθέσεις για την αυτοολοκλήρωση του ατόμου. Στις δημοκρατικές κοινωνίες ολοένα και περισσότερο ενισχύεται η άποψη πως τα δικαιώματα εκείνων που σκέπτονται διαφορετικά, της μειοψηφίας γενικότερα, πρέπει να προστατεύονται αποτελεσματικότερα. Η Πράσινη Βίβλος της Ε.Ο.Κ. για την εκπαίδευση συμπεριέλαβε στις γενικές αρχές της και το δικαίωμα στη διαφορά: «Τα εκπαιδευτικά συστήματα πρέπει να μορφώνουν τους νέους με βάση τις αρχές της δημοκρατίας, της καταπολέμησης των ανισοτήτων, της ανεκτικότητας και του σεβασμού της ΔΙΑΦΟΡΑΣ». Αυτό, φαίνεται να αποτελεί κομβικό στοιχείο της πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας των επόμενων δεκαετιών.

Τα προβαλλόμενα αιτήματα για «δικαίωμα στη διαφορά» και «ενότητα στη διαφορετικότητα» συνιστούν ως ένα βαθμό μια αμυντική στάση του σύγχρονου ατόμου απέναντι στους ισοπεδωτικούς μηχανισμούς της κοινωνίας, η οποία επιβραβεύει και προωθεί τη λογική και το πρότυπο του «ομοιόμορφου» και του «συναινετικού».

Το «δικαίωμα στη διαφορά» ήλθε στην επικαιρότητα με αφορμή τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι διάφορες θρησκευτικές, εθνικές και φυλετικές μειονότητες και με αφορμή τον αγώνα που δίνουν διάφορα εθνικά κινήματα για αυτοδιάθεση και απελευθέρωση από τον ξενικό ζυγό, που δεν τους αναγνωρίζει τα στοιχεία της ιδιαίτερης ταυτότητάς τους.

Το «δικαίωμα στη διαφορά» συνδέεται πολύ στενά με το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης και με τη δυνατότητα του σύγχρονου ατόμου να έχει τη δική του σκέψη. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε επισημάνει την αξία του «δικαιώματος στη διαφορετική σκέψη» και την είχε συνδέσει άμεσα με την ελευθερία.

Η προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου πρέπει να αποτελεί τη βασική μέριμνα του κράτους και του απλού πολίτη γιατί ο «άνθρωπος είναι το μέλλον του ανθρώπου». Οι σύγχρονες διεθνείς ανακατατάξεις, τόσο στο οικονομικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των διακρατικών σχέσεων, έδωσε το έναυσμα για αναζωπύρωση των προσπαθειών για επεξεργασία μιας «τρίτης γενιάς» δικαιωμάτων που χαρακτηρίζονται ως συλλογικά ή ως δικαιώματα των λαών.

Η παγκόσμια κοινότητα όμως, παρά τις μεγάλες προσπάθειες για την εξασφάλιση και προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, δεν μπόρεσε να αποφύγει τις διαφωνίες όσον αφορά το περιεχόμενο και την καθολικότητά τους. Σε γενικές γραμμές, η μάχη δίνεται ανάμεσα στο στρατόπεδο των οπαδών της παγκοσμιότητας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και σε αυτό των οπαδών της «σχετικότητας». Οι τελευταίοι υποστηρίζουν ότι σε κάθε χώρα τα ανθρώπινα δικαιώματα σχετικοποιούνται, με βάση τις πολιτιστικές και θρησκευτικές της ιδιαιτερότητες, ενώ αυτό που προέχει είναι η οικονομική ανάπτυξη και όχι αναγκαστικά οι ατομικές ελευθερίες. (ΤΟ ΒΗΜΑ, 20/06/1993)

Επιμύθιο

Ένας σύγχρονος φιλόσοφος του δικαίου έγραψε: «Είναι αναμφίβολο ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι μία από τις πιο μεγάλες επινοήσεις του πολιτισμού μας». Η συνειδητοποίηση της παραπάνω θέσης πρέπει να μας κάνει όλους προσεκτικούς και μαχητές του δικαίου των ασθενέστερων. Διαφορετικά θα βλέπουμε το «νέο παγκόσμιο ήθος των δικαιωμάτων του ανθρώπου να λάμπει μόνο στα παγκόσμια συνέδρια», ενώ οι δρόμοι είναι κηλιδωμένοι με αίματα και πτώματα αθώων. Ο σεβασμός, λοιπόν, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ο δείκτης της ανθρωπιστικής ευαισθησίας μας και της πολιτιστικής μας στάθμης.

«Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ»