1881-1940: 60 χρόνια όπου η Εβραϊκή Κοινότητα στα Τρίκαλα αποτελεί μέρος της τοπικής κοινωνίας

Συνέντευξη στη Βιβή Μαργαρίτη

Στην πόλη των Τρικάλων η εβραϊκή παρουσία είναι πολύ παλιά. Οι Εβραίοι της πόλης αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής σε όλα τα επίπεδα. Η παρουσία αυτή μάλιστα συνεχίζεται ως τις μέρες μας, σε πολύ μικρότερο βέβαια βαθμό. 1881-1940: 60 χρόνια όπου η Εβραϊκή Κοινότητα στα Τρίκαλα αποτελεί μέρος της τοπικής κοινωνίας, είναι εξαιρετικά δημιουργική και ζωντανή. Εδώ λειτουργεί το μοναδικό κοινοτικό σχολείο της Ελλάδας, οι Εβραίοι ζουν, δραστηριοποιούνται επαγγελματικά, συμμετέχουν στο τοπικό γίγνεσθαι, ενισχύουν τον τόπο σε δύσκολους καιρούς…. Αυτά τα χρόνια αποτέλεσαν και αντικείμενο μελέτης για τον Τρικαλινό φιλόλογο ιστορικό Κώστα Μιχαλάκη ο οποίος κατέγραψε την ιστορία αυτής της εποχής εστιάζοντας στην ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας των Τρικάλων την οποία παρουσιάζει στο βιβλίο του «Εβραϊκή Κοινότητα Τρικάλων 1881-1940. Προσπάθεια ανάπλασης μιας εποχής» (εκδόσεις ΤΥΠΟΙΣ).
«Μιλάμε σχετικά εύκολα για το Ολοκαύτωμα, όμως «ξεχνούμε» ότι όσοι χάθηκαν εκεί ήταν κυριολεκτικά οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, μέρος της τρικαλινής κοινωνίας» αναφέρει ο κ. Μιχαλάκης, ενώ επισημαίνει ότι στα Τρίκαλα έχουμε μια από τις πιο ευτυχείς συνυπάρξεις Ελλήνων των δύο θρησκειών. Σε αντίθεση με ό,τι έχει επικρατήσει οι πιο πολλοί Εβραίοι ήταν φτωχοί, άνθρωποι του μεροκάματου, όμως υπήρξαν κι επιφανείς Εβραίοι. Οι περισσότεροι ζούσαν στη γειτονιά «εβραίικα» που σήμερα ονομάζουν «ιστορικό εμπορικό κέντρο» που όμως δεν ήταν μια αμιγώς εβραϊκή γειτονιά καθώς πολλοί χριστιανοί ζούσαν σε διπλανές πόρτες.
Ακολουθώντας χρονολογική σειρά και αξιοποιώντας τις διαθέσιμες πηγές, κ. Μιχαλάκης προσπαθεί να δώσει το κλίμα που επικρατούσε στην Κοινότητα Τρικάλων αυτά τα 60 χρόνια, τις σχέσεις με τους χριστιανούς, τις αντιθέσεις στους κόλπους της, αλλά και την καθημερινότητα, την προσπάθεια για προκοπή και γνώση.Προσωπικότητες όπως ο Ασέρ Μωυσής, ο Γιομτώβ Γιακοέλ, η Αλλέγρα Φελούς, ο Σολομών Καπέτας, ο Ιησούς Σαμουηλίδης και ο Χαϊμ Κοέν, αλλά και οι ιδεολογίες του Σιωνισμού, του Σοσιαλισμού και του Αφομοιωτισμού περνάνε μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αυτού.

– «Η Εβραϊκή κοινότητα Τρικάλων 1881-1940» είναι ένα βιβλίο με ιδιαίτερη θεματολογία. Γιατί καταπιάστηκες με το συγκεκριμένο θέμα;

-Οι σπουδές μου σε μεταπτυχιακό επίπεδο με είχαν οδηγήσει στην μελέτη του εβραϊκού ελληνισμού, ιδιαίτερα της Θεσσαλονίκης. Συνεχίζοντας την ενασχόληση μου με το θέμα αυτό, διαπίστωσα ότι για την πόλη μας, στην οποία υπήρχε και υπάρχει ακόμα εβραϊκή Κοινότητα, σε πολύ μικρότερους αριθμούς βέβαια, δεν υπήρχε μια ολοκληρωμένη μελέτη για την ιστορία των τρικαλινών εβραίων.

– Που το αποδίδεις αυτό το κενό;

-Νομίζω, κι αυτό ισχύει σε πολλές περιπτώσεις της ιστορίας της πόλης μας, ότι ως πολύ πρόσφατα δεν θεωρούνταν αναγκαίο να καταγραφεί η συλλογική μνήμη, η οποία υπάρχει ως προφορική μαρτυρία. Αλλά και από την εβραϊκή Κοινότητα, δεν υπήρξε ένας άνθρωπος που να καταγράψει την ιστορία, τα ήθη και τα έθιμά της, όπως πχ στον Βόλο ο Ραφαήλ Φρεζής.

– Δεν υπάρχουν παρά λίγες ανακοινώσεις ή σκόρπιες αναφορές στην ιστορία και την ύπαρξη της Εβραϊκής Κοινότητας Τρικάλων, δυσκολεύτηκες να συγκεντρώσεις το υλικό;

-Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν η έλλειψη αρχείων, όχι μόνο εβραϊκών ενδιαφερόντων, αλλά και γενικότερων αρχείων που αφορούν την πόλη. Αυτό συνεχίζεται και σήμερα. Πόσοι άραγε γνωρίζουν ότι στην πόλη μας λειτουργεί γραφείο των ΓΑΚ, στο οποίο είναι υποχρεωμένες διάφορες υπηρεσίες να δίνουν τα αρχεία τους; Έτσι, πέρα από μερικά άρθρα, πηγή μου αποτέλεσαν οι εφημερίδες και η δουλειά που έκαναν μερικοί εξαιρετικοί άνθρωποι, όπως η Μαρούλα Κλιάφα, ο Θύμιος Λώλης και άλλοι φορείς. Φυσικά, έκανα και την δική μου μικρή έρευνα όταν χρειαζόταν.

[quote_box_center]«Μιλάμε σχετικά εύκολα για το Ολοκαύτωμα, όμως «ξεχνούμε» ότι όσοι χάθηκαν εκεί ήταν κυριολεκτικά οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, μέρος της τρικαλινής κοινωνίας”[/quote_box_center]

– Πόσο παλιά είναι η εβραϊκή παρουσία στην πόλη των Τρικάλων; Χρονικά που κινείται το βιβλίο;

– Εβραίοι στα Τρίκαλα κατοικούν ανελλιπώς από τα βυζαντινά χρόνια, αλλά επέλεξα να ιστορήσω την περίοδο 1881-1940, μια περίοδος γοητευτική και άκρως ενδιαφέρουσα για μένα. Οι λόγοι είναι πολλοί: Για τα Οθωμανικά χρόνια έχουμε ελάχιστες πληροφορίες, ενώ η ταραγμένη δεκαετία του 1940 χρήζει ειδικής μελέτης. Επίσης, έχουμε αρκετές πληροφορίες για την περίοδο αυτή. Ο κύριος όμως λόγος ήταν άλλος: Μιλάμε σχετικά εύκολα για το Ολοκαύτωμα, όμως «ξεχνούμε» ότι όσοι χάθηκαν εκεί ήταν κυριολεκτικά οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, μέρος της τρικαλινής κοινωνίας.

– Η συγκεκριμένη περίοδος είναι ενδεικτική του γεγονότος ότι οι Εβραίοι της πόλης υπήρξαν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της πόλης σε όλα τα επίπεδα;

-Ακριβώς αυτό. Σε όλους τους τομείς της ζωής παρατηρούμε και την δράση των τρικαλινών Εβραίων, όπως ακριβώς και των χριστιανών συμπολιτών τους.

– Είχαν ενσωματωθεί στην Τρικαλινή κοινωνία; Υπήρχε μία επιφύλαξη πάντως απέναντί τους.

-Θεωρώ ότι στα Τρίκαλα έχουμε μια από τις πιο ευτυχείς συνυπάρξεις Ελλήνων των δύο θρησκειών. Φυσικά παραδείγματα φόβου και δυσπιστίας πάντα υπήρχαν, ειδικότερα σε κατώτερης μόρφωσης στρώματα, όμως παρά τις όποιες δοξασίες, δεν παρατηρούμε αντισημιτικές εκδηλώσεις, και μάλιστα οργανωμένες. Αντίθετα έχουμε πολλά παραδείγματα συνεργασίας και δημιουργικών επαφών.

– Με τι ασχολούνταν;

–Σε αντίθεση με ότι πιστεύουν οι περισσότεροι, οι πιο πολλοί Εβραίοι ήταν φτωχοί, άνθρωποι του μεροκάματου: Υπάλληλοι, μικροέμποροι, γυρολόγοι, κάθε είδους επαγγέλματα που μπορεί να κάνει κάποιος για να βγάλει το ψωμί του. Και το αγαπημένο τους: Ράφτες!

– Υπήρξαν όμως επιφανείς Εβραίοι;

-Ναι σίγουρα. Μπορώ να αναφέρω την πραγματικά πλούσια οικογένεια των Κοέν, τον Σιδόπουλο, το σπίτι του οποίου διατηρείται ακόμα στην συμβολή Πλούτωνος και Αθανασίου Διάκου και στεγάζει υποκατάστημα της Alpha bank, και ίσως έναν-δύο ακόμα. Ειδικά το σπίτι των Κοέν είναι κρίμα που κατεδαφίστηκε την δεκαετία του 1970 για να χτιστεί μια άχαρη πολυκατοικία, καθώς είχε σημαντική ιστορία: Φιλοξένησε βασιλιάδες και πρίγκιπες, αλλά και το στρατηγείο του ΕΛΑΣ, λειτούργησε ως σπίτι, αλλά και ως κλινική… Πραγματικά, αν υπήρχε σήμερα, θα έδινε άλλον τόνο στην γειτονιά «εβραίικα» που σήμερα ονομάζουν «ιστορικό εμπορικό κέντρο». Αξίζει να σημειώσω όμως ότι δεν ήταν μια αμιγώς εβραϊκή γειτονιά, πολλοί χριστιανοί ζούσαν σε διπλανές πόρτες.

[quote_box_center]«Θεωρώ ότι στα Τρίκαλα έχουμε μια από τις πιο ευτυχείς συνυπάρξεις Ελλήνων των δύο θρησκειών. Φυσικά παραδείγματα φόβου και δυσπιστίας πάντα υπήρχαν, ειδικότερα σε κατώτερης μόρφωσης στρώματα, όμως παρά τις όποιες δοξασίες, δεν παρατηρούμε αντισημιτικές εκδηλώσεις, και μάλιστα οργανωμένες. Αντίθετα έχουμε πολλά παραδείγματα συνεργασίας και δημιουργικών επαφών»[/quote_box_center]

– Ενίσχυσαν τον τόπο σε δύσκολους καιρούς…

–Θέλω να σταθώ στην βοήθεια που προσέφεραν στην πλημμύρα του 1907, όσο και στην συμβολή τους στο να αποδεχτούν οι ομόθρησκοί τους της Θεσσαλονίκης την ελληνική διακυβέρνηση της πόλης το 1912. Και σε άλλες περιόδους συμβάλλουν όσο μπορούν, όπως στους πρόσφυγες του 1922. Όμως νομίζω ότι η πιο συγκλονιστική περίοδος, που δεν έχει καταγραφεί ακόμη ολοκληρωμένα, είναι η περίοδος της κατοχής, της αντίστασης, των στρατοπέδων συγκέντρωσης, αλλά και της διάσωσης των Εβραίων από το ΕΑΜ και τους χωρικούς των γύρω βουνών.

– Στα Τρίκαλα λειτούργησε το μοναδικό Ισραηλιτικό Σχολείο της Ελλάδας;

-Όχι ακριβώς. Στα Τρίκαλα λειτούργησε το μοναδικό κοινοτικό σχολείο της Ελλάδας. Ισραηλιτικά σχολεία υπήρχαν και σε άλλες πόλεις, αλλά τα χρηματοδοτούσε η Alliance, μια διεθνής οργάνωση με έδρα την Γαλλία. Και στην Θεσσαλονίκη υπήρχαν κοινοτικά σχολεία, αλλά τότε η Ελλάδα έφτανε ως τη Λάρισα…

– Που μπορεί κάποιος να βρει το βιβλίο;

– Στα Τρίκαλα μπορεί να το βρει, εκτός από το βιβλιοπωλείο ΤΥΠΟΙΣ του εκδότη μου, του Δημήτρη Σαριγγαλά, τον οποίο και ευχαριστώ πολύ για το όλο «στήσιμο» του βιβλίου μου, σε όλα νομίζω τα βιβλιοπωλεία της πόλης! Σε άλλες πόλεις υπάρχει σε διάφορες αλυσίδες, όπως η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ και η ΠΑΙΔΕΙΑ, αλλά και σε πολλά άλλα βιβλιοπωλεία. Αρκεί να το ζητήσετε!

[quote_box_center]«Μιλάμε σχετικά εύκολα για το Ολοκαύτωμα, όμως «ξεχνούμε» ότι όσοι χάθηκαν εκεί ήταν κυριολεκτικά οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, μέρος της τρικαλινής κοινωνίας”[/quote_box_center]

Η συνέντευξη είναι δημοσιευμένη στη ΝΕΑ ΣΕΛΙΔΑ