1821: Αυτοί που δεν πρόλαβαν να δουν την Επανάσταση

Μια επανάσταση ορίζεται από πολλούς ως ένα στιγμιαίο γεγονός. Είναι μια τομή χάους στην ιστορία μεταξύ δύο εντελώς διαφορετικών συνθηκών, εντελώς ανόμοιες μεταξύ τους. Τα γεγονότα που οδηγούν στο ξέσπασμα μιας επανάστασης προβάλλονται συγκυριακά. Ένα τυχαίο γεγονός, μια επέτειος, κάποιος που φωνάζει «αύριο θα είναι αργά, τώρα πρέπει να ξεσηκωθούμε».

Η αλήθεια είναι ότι μια επανάσταση είναι ένα ιστορικό γεγονός που απλώνει πολύ βαθιά τις ρίζες του στο παρελθόν. Ο λαός που επαναστατεί είναι ένα ερμητικά σφραγισμένο καζάνι που μπαίνει στη φωτιά. Αργά, σταθερά και νομοτελειακά ανεβάζει θερμοκρασία και κάποια στιγμή σκάει.

Σε αυτό το κείμενο δεν θα επικεντρωθούμε στα γεγονότα που έδρασαν καταλυτικά για να γίνει πραγματικότητα η Επανάσταση, αλλά σε κάποια πρόσωπα που την προετοίμασαν. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν ζούσαν καν την 25η Μαρτίου του 1821, άλλοι δεν είχαν καν σκοπό της ζωής τους να δουν αυτή την επανάσταση, όμως ο καθένας με τον τρόπο του έβαλε το λιθαράκι του για να επιτευχθεί.

Ξεκινάμε από πολύ-πολύ πίσω, για την ακρίβεια πριν καν ακόμα πέσει η Πόλη στα χέρια του Μωάμεθ του Πορθητή. Έζησε τα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Μεταξύ Κωνσταντινούπολης, Μυστρά και Φλωρεντίας και ήταν αυτός που φρόντισε να ανάψει το καντήλι του ελληνισμού. Η φλόγα του θα τρεμόπαιζε για τους επόμενους 4 αιώνες, αλλά δεν έσβησε ποτέ. Είχε γίνει πολύ γνωστός για την ελληνική αυτοσυνειδησία του και η φράση «Έλληνες εσμέν το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί» ήταν αυτή που έβαλε τα θεμέλια για την ελληνική εθνική ιδέα.

Από την πλούσια συνεισφορά του, σίγουρα ξεχωρίζει η παρουσία του στη Σύνοδο της Φλωρεντίας. Εκεί έπεισε τους Μεδίκους να ιδρύσουν την Πλατωνική Ακαδημία. Από το 1959 που ιδρύθηκε η ακαδημία ύπο τον ουμανιστή Μαρσίλιο Φιτσίνο θα επεδείκνυε τεράστιο έργο. Μεταφράστηκαν στα Λατινικά όλα τα κείμενα του Πλάτωνα, αλλά και των νεοπλατωνικών όπως του Πλωτίνου κι έτσι σώθηκε ένα σημαντικότατο κομμάτι της ελληνικής γραμματείας και του πνεύματος. Η Ακαδημία της Φλωρεντίας ήταν θεμέλιος λίθος της Αναγέννησης και μακρινός πρόγονος του Διαφωτισμού. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να πούμε ότι ο Γεώργιος Γεμιστός έμπηξε στη γη τον σπόρο κάθε επανάστασης στον δυτικό κόσμο.

Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης

Η τραγωδία που βρίσκεται πίσω από κάθε επιτυχημένη επανάσταση είναι οι αποτυχημένες επαναστάσεις που προηγήθηκαν. Αποτυχημένες μόνο ως προς το αποτέλεσμα, γιατί η ρωγμή που προκάλεσαν στο χρονικό συνεχές εξελίχθηκε αργότερα στο γκρέμισμα του status quo λίγα ή περισσότερα χρόνια αργότερα. Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη ήταν μία από αυτές. Ιστορικά τοποθετείται ως ένα από τα πολλά κεφάλαια του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1768-1774 και έλαβε χώρα το 1770. Mιλάμε φυσικά για τα Ορλωφικά, μια επιχείρηση πρόκλησης πολλαπλών επαναστατικών εστιών που θα προκαλούσαν σύγχυση και απόσπαση δυνάμεων του οθωμανικού στρατού.

Για τα Ρωσικά σχέδια μπορεί να ήταν ένας απλός σχεδιασμός αντιπερισπασμού όμως στην περίπτωση της Κρήτης ήταν η σοβαρότερη από μια σειρά επαναστάσεων. Γιος εμπόρων, ο Βλάχος είχε την ευκαιρία να σπουδάσει στο εξωτερικό και γυρίζοντας στα Σφακιά να οργανώσει σχολεία για να ανακοπεί ο εκτουρκισμός του νησιού. Ήταν μια πράξη πολύ πιο επαναστατική και ουσιαστική και από την επανάσταση που οργάνωσε το 1770. Η απελευθέρωση της Κρήτης θα αργούσε πολλά χρόνια ακόμα ωστόσο η φλόγα του ελληνισμού έπρεπε να διατηρηθεί. Παραδόθηκε οικειοθελώς στις Αρχές με το τέλος της εξέγερσης λαμβάνοντας εγγυήσεις ότι δεν θα πειράξουν το χωριό και τους συγγενείς του. Η εκτέλεσή του με βασανιστικό τρόπο, γδάρθηκε ζωντανός, φρόντισε να χτίσει έναν μύθο ακόμα μεγαλύτερο που ταξίδεψε και εκτός των συνόρων του νησιού. Η Επανάσταση απέχει μόλις 50 χρόνια…

Ρήγας Φεραίος

Το τέλος του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1790 μπορεί να έβαλε για ακόμα μία φορά φρένο στις επαναστατικές βλέψεις του έθνους, αλλά ανάγκασε τον Ρήγα Φεραίο να βρεθεί πρόσφυγας στη Βιέννη. Απογοητευμένος από την προοπτική της βοήθειας που μπορεί να φέρει η ρωσική παρέμβαση στα Βαλκάνια, αναζητά αλλού συμμάχους. Εκεί ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού και τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. Μετάφρασε στη δημοτική δεκάδες βιβλία και εκτύπωσε σε χιλιάδες αντίτυπα τον Θούριο και τη Χάρτα. Μοιράστηκαν στους Έλληνες της διασποράς οι οποίοι μπολιάστηκαν με τα επαναστατικά ιδεώδη.

Συνελήφθη στην Τεργέστη και εκτελέστηκε το 1797 για την ξεσηκωτική του δράση λίγο πριν συναντήσει τον Ναπολέοντα ο οποίος εκείνη τη στιγμή διέδιδε δια πυρός και σιδήρου την επαναστατική ορμή του Διαφωτισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη. Κανείς δεν μπορεί να πει με ακρίβεια για το ποια θα ήταν η εξέλιξη της Επανάστασης αν ο Ρήγας ήταν κι αυτός παρών. Το μόνο σίγουρο είναι έδωσε πολιτικό περιεχόμενο, όχι μόνο στην ελληνική, αλλά και στις υπόλοιπες επαναστάσεις των Βαλκανίων.

Αλή Πασάς Τεπελενλής

Αν την Επανάσταση την έκαναν Έλληνες Χριστιανοί, ένας Αλβανός Μουσουλμάνος έβαλε κι αυτός το χεράκι του. Το προσωνύμιο του Ναπολέοντα των Βαλκανίων δεν το κέρδισε κατά τύχη. Η δική του επανάσταση απέναντι στην Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ένας ιδανικός αντιπερισπασμός για την πρώτη φάση της Επανάστασης. Δέσμευσε ένα σημαντικό αριθμό στρατιωτών στα Γιάννινα αφήνοντας χώρο στην Πελοπόννησο και στη Ρούμελη. Αλλά ο Αλή έκανε πολύ περισσότερα, τα οποία ούτε που μπορούσε να φανταστεί. Μπορεί να κατάφερε να διοριστεί Πασάς στα Γιάννινα, αλλά ποτέ δεν τα πήγε καλά με την εξουσία των Σουλτάνων. Ξεκίνησε να αποστασιοποιείται από την κεντρική εξουσία από τα πρώτα χρόνια του πασαλικίου και για ανταγωνιστεί την Υψηλή Πύλη φλέρταρε ακόμα και με τις ιδέες του Διαφωτισμού.

Ήρθε σε επαφή και με τους Φιλικούς τους οποίους έβλεπε με κάποια συμπάθεια, αλλά δεν ήταν πρόθυμος να χάσει την εξουσία του. Ο ιδιωτικός του στρατός ήταν φυτώριο για τους στρατιωτικούς ηγέτης της Επανάστασης και οι επενδύσεις του στις τέχνες και στα γράμματα συνέβαλαν στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Στο παζάρι του με την Υψηλή Πύλη για να σώσει το κεφάλι του πρόδωσε την ύπαρξη της Φιλικής Εταιρείας, αλλά αυτό δεν τον έσωσε, αντίθετα η κυκλοφορία των νέων επιτάχυνε τις προπαρασκευαστικές εργασίες της Επανάστασης.