Του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΩΛΩΤΗ ΚΕΡΑΣΟΒΙΤΗ
Η σημερινή μου εργασία επιχειρεί να εξετάσει κυρίως δύο θέματα, αφ’ ενός μεν να εισχωρήσει στα ενδότερα και να ταξινομήσει τις ανθρώπινες επιθυμίες και ανάγκες αφ’ ετέρου δε την απόκτηση της ελευθερίας μέσω της αυτάρκειας. Το εργαλείο γι’ αυτή την αναζήτηση, μας δίνεται από το ηθικό μέρος της επικούρειας φιλοσοφίας.
Η σύγχρονη επιστήμη έχει αποκαλύψει ότι τα συστήματα επιθυμίας και ευχαρίστησης έχουν διαφορετικό βιολογικό υπόβαθρο: το σύστημα ντοπαμίνης σχετίζεται με την επιθυμία και αντίστοιχα το σύστημα ενδορφίνης με την ευχαρίστηση.
Όλες οι ανθρώπινες επιθυμίες όμως, δεν είναι της ίδιας φύσης, και πολλές από τις πεποιθήσεις που έχουμε για τις πραγματικές μας ανάγκες διαμορφώνονται, σε μεγάλο βαθμό, από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Σημαντικός παράγοντας στη δημιουργία αυτών των πεποιθήσεων είναι η διαφήμιση με την συνεχή παραγωγή «πλαστών» ανάγκών, φαινόμενο που έχει πολλές συνέπειες στην καθημερινότητά μας κυρίως αρνητικές.
Η διαφήμιση απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες, η κύρια στόχευση της όμως είναι οι έφηβοι και τα παιδιά.
Δεν είναι τυχαίο οτι οι διαφημιστές και οι εταιρείες θεωρούν ως «ιδανικό καταναλωτή» το παιδί διότι στο «πρόσωπό» του αναγνωρίζουν τρεις αγορές: την αγορά που ξοδεύει για τις δικές της επιθυμίες και ανάγκες, την αγορά που μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις σε ένα νοικοκυριό και την αγορά του μέλλοντος αφού, ως ενήλικος πλέον, θα επιλέξει τα προϊόντα που έχει μάθει από την παιδική του ηλικία και με τα οποία μεγάλωσε.
Κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει ότι στη σύγχρονη δυτική κοινωνία ο πολίτης ορίζεται κυρίως ως καταναλωτής. Τούτο σημαίνει ότι τα άτομα όλο και περισσότερο απομακρύνονται από τις παραδοσιακές αξίες και αναζητούν, σε διαρκή βάση, μια αυτοεπιβεβαίωση και μια αίσθηση αλληλεγγύης διαμέσου των μηχανισμών της αγοράς. Ο τρόπος ζωής των σύγχρονων ανθρώπων σε μεγάλο βαθμό «κατασκευάζεται» από ένα σύστημα που παράγει μαζικά εικόνες, οι οποίες μας λένε τι είμαστε με γνώμονα τα αγαθά που έχουμε υπό την κατοχή μας. Οι περισσότεροι ίσως θυμάστε την διαφήμιση μεγάλης εταιρείας αναψυκτικού, όπου παρουσίαζε τον καταναλωτή που χρησιμοποιούσε το προϊόν ως πετυχημένο να ζει σε ένα τεράστιο σπίτι με κηπουρό, πανάκριβο αυτοκίνητο, υπηρέτες ενώ οι καταναλωτές που χρησιμοποιούσαν αντίστοιχο προϊόν ανταγωνιστικής εταιρείας, έμοιαζαν με πιθήκους που απλά αντιγράφουν ο ένας τον άλλον.
Ο μηχανισμός που συνδέει το άτομο με την κοινωνία του άλλαξε, και ο κοινωνικός έλεγχος βρίσκεται μέσα στις καινούργιες ανάγκες που γέννησε, προτρέποντας τον σύγχρονο άνθρωπο ν’ ανανεώνει τα ατομικά μέσα μεταφοράς του, τα έπιπλά του, τα σκεύη του, ν’ αλλάζει την διατροφή του, τον τρόπο ζωής, να γίνεται άλλος. Αυτές οι μεταμορφώσεις απαιτούν πρόσθετες δαπάνες. Και οι δαπάνες πρόσθετο μόχθο. Και ο πρόσθετος μόχθος, προσανατολισμένος προς υλικά αποκτήματα, περιορίζει ολοένα και περισσότερο τον ελάχιστο χρόνο της προσωπικής ζωής του, περιορίζει την ελευθερία του και δεν συμβάλλει στην ευδαιμονία του. Το αποτέλεσμα είναι η επικράτηση ενός «μονοδιάστατου» τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς. Σε μια τέτοια «μονοδιάστατη κοινωνία» πρέπει ο ίδιος να δώσει λύσεις, και να καθορίσει «κριτήρια προτεραιότητας» για τις επιθυμίες και τις ανάγκες του.
Η διαχρονική φιλοσοφική σκέψη του Επίκουρου ο όποιος ιεράρχησε και κατέταξε τις επιθυμίες σε τρεις κατηγορίες: φυσικές και αναγκαίες, φυσικές και μη αναγκαίες, μη φυσικές και μη αναγκαίες, μας δίνει τη δυνατότητα να παρεκκλίνουμε από αυτόν τον «μονοδιάστατο» τρόπο σκέψης και να αντιληφθούμε ότι τελικά η ευτυχία, η ευδαιμονία, δεν πηγάζουν ούτε από το κυνήγι του πλούτου, ούτε που την εξουσία, ούτε από τις επιθυμίες δίχως νόημα, μα από την σωφροσύνη των αισθημάτων και από την ψυχική εκείνη κατάσταση που σέβεται τα όρια που καθορίζονται από τη φύση. Η επικούρεια φιλοσοφία απαντά με νηφαλιότητα στα περί της πολυπλοκότητας των αναγκών του σημερινού ανθρώπου, προτάσσοντας μία σειρά γνωμών και θέσεων που ξεκαθαρίζουν το ομιχλώδες τοπίο και μας επιτρέπει να επιλέγουμε εκείνες τις επιθυμίες που όχι απλώς μας ευχαριστούν αλλά και δεν μας φέρνουν πόνο και ταραχή.
Όταν λέμε φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες εννοούμε τα πράγματα που βρίσκονται εν αφθονία στη φύση και μας είναι απαραίτητα έτσι ώστε να αφαιρεθεί ο πόνος αλλά και ο θάνατος όταν δεν εκπληρώνονται. Η διατροφή, η υγεία, η στέγαση, η συντροφιά και μία αίσθηση ασφάλειας περιλαμβάνονται σε αυτή την κατηγορία. Αυτές εύκολα μπορούν να ικανοποιηθούν υπό κανονικές συνθήκες.
Η λιτή διατροφή θα ικανοποίησει την πείνα αλλά και την επιθυμία μας να έχουμε καλή υγεία και ένα καλοφτιαγμένο σώμα, το σεμνό κατάλυμα μπορεί να προσφέρει μία επαρκή φυσική άνεση για την διαβίωσή μας, και η ανάγκη μας για συντροφιά καλύπτεται από την φιλία η οποία μας εξασφαλίζει τη συμπαράσταση σε δύσκολες ώρες. Αν έχω μία φέτα τυρί, λίγο ψωμί, νερό και τα έχω σε επάρκεια, μπορώ να συναγωνιστώ στην ευτυχία ακόμη και το θεό έλεγε ο Επίκουρος. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πώς μας προτρέπει σε άκριτη λιτότητα. Γιατί και η άκριτη λιτότητα έχει και αυτή τα όριά της, και όταν τα ξεπερνάμε μας οδηγεί σε μία στάση ζωής η οποία είναι βλαπτική. Οι πολυτέλειες στην ζωή δεν είναι απαραίτητα κάτι το οποίο θα πρέπει οπωσδήποτε να αποφεύγουμε, αλλά να τις απολαμβάνουμε και να τις καλοδεχόμαστε όταν αυτές μας προκύπτουν. Γιατί την πολυτέλεια την απολαμβάνουν καλύτερα εκείνοι που είναι αυτάρκεις και ελάχιστα την έχουν ανάγκη ενώ προκαλεί πόνο όταν την κάνουμε αναγκαία, ως αυτοσκοπό και δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτήν.
Οι φυσικές και μη αναγκαίες επιθυμίες είναι εκείνες που διαφοροποιούν την ηδονή, την ευχαρίστηση δηλαδή ενώ έχουμε ξεπεράσει τον πόνο από την έλλειψη. Ως τέτοιες μπορούν να χαρακτηριστούν τα αθλήματα, τα ταξίδια, τα ωραία φαγητά, οι σεξουαλικές σχέσεις, οι τέχνες και τα λοιπά. Εδώ η ποικιλία των αναγκών παρουσιάζει ένα μεγάλο εύρος και πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε να ικανοποιούμε εκείνες που επιθυμεί η καρδιά μας χωρίς ωστόσο να βάζουμε σε κίνδυνο την υγεία μας, τις φιλίες μας, τα οικονομικά μας και τη ψυχική μας γαλήνη.
Η επιθυμία μας να ντυνόμαστε με όμορφα και ζεστά ρούχα είναι φυσική, η επιθυμία μας όμως να ντυνόμαστε με ακριβά ρούχα δεν είναι αναγκαία, γιατί μπορεί να μας κάνει να νιώθουμε ευχάριστα όταν καταφέρουμε να την ικανοποιήσουμε αλλά ταυτόχρονα μπορεί να μας κάνει να αισθανόμαστε δυσάρεστα όταν δεν την ικανοποιήσουμε. Η επιθυμία μας να αποκτήσουμε ένα σπίτι για να προφυλαχθούμε από τα καιρικά φαινόμενα είναι φυσική, η επιθυμία μας όμως αποκτήσουμε ένα μεγάλο σπίτι με πολλούς χώρους που δεν θα μας χρησιμεύουν σε τίποτα παρά μόνο για επίδειξη ισχύος και πλούτου δεν είναι αναγκαία. Η επιθυμία μας να αποκτήσουμε ένα αυτοκίνητο για να μπορούμε να πηγαίνουμε στη δουλειά μας, να πηγαίνουμε τα παιδιά στο σχολείο είναι φυσική, η επιθυμία μας όμως να αποκτήσουμε ένα πανάκριβο αυτοκίνητο χωρίς να έχουμε την οικονομική δυνατότητα καταφεύγοντας σε τραπεζικά δάνεια που πολλές φορές δεν μπορούμε να αποπληρώσουμε δεν είναι αναγκαία. Η επιθυμία μας να πάμε διακοπές είναι μία φυσική ανάγκη για να ξεκουραστεί το σώμα μας αλλά και το πνεύμα μας η ψυχή μας. Η επιθυμία μας όμως για πανάκριβες διακοπές όπου θα χρειαστεί να κάνουμε πολλές οικονομικές θυσίες όλη τη χρονιά στερούμενοι ίσως κάποια άλλα πράγματα από τις βασικές μας ανάγκες δεν είναι αναγκαία. Διακριτό ρόλο βεβαίως στην πραγματοποίηση των παραπάνω επιθυμιών είναι ασφαλώς και το βιοτικό επίπεδο του κάθε ανθρώπου.
Γι’ αυτό για κάθε μας επιθυμία, καλό θα ήταν να αναλογιζόμαστε, τι θα μου συμβεί αν εκπληρωθεί αυτό που επιθυμώ και τι θα μου συμβεί αν δεν εκπληρωθεί; αξίζει άραγε να πονούμε σωματικά ή ψυχολογικά για πράγματα που δεν συμβάλλουν στον τελικό μας σκοπό, που είναι μια ευτυχισμένη ζωή;
Συχνά συναντάμε ανθρώπους που είναι φτωχοί σε ότι αφορά το φυσικό σκοπό της ζωής και πλούσιοι σε ότι αφορά τις ματαιοδοξίες. Η απόκτηση υπερβολικού πλούτου, η φήμη, τα αξιώματα, οι τιμές, η εξουσία ανήκουν στην τρίτη κατηγορία των μη φυσικών και μη αναγκαίων επιθυμιών.
Σπάνια εκείνοι που έχουν αμύθητη περιουσία έχουν και αληθινούς φίλους. Έχουν όμως σε πληθώρα ψεύτικους και μαγνητίζουν πολιτικούς, κλέφτες, απαγωγείς, ακόμη και δολοφόνους. Η εξουσία ανέκαθεν προσέλκυε τους συκοφάντες, τους επίδοξους σφετεριστές δημιουργούσε έχθρες, ανταγωνισμούς και δεν μπορείς να την κερδίσεις χωρίς δουλικότητα απέναντι στις μάζες και στους δυνάστες. Ο Άντυ Γουόρχολ αποτύπωσε μέσα σε μία φράση όλη τη ματαιοδοξία του ανθρώπου. Ο άνθρωπός μας είπε λαχτάρα τους προβολείς της δημοσιότητας που θα διαρκέσουν για 15 λεπτά της ζωής του. Ταυτόχρονα όμως την ίδια ακριβώς ώρα θα πάψει να υφίσταται η ιδιωτική του ζωή, η προσωπική του γαλήνη και ψυχική του ηρεμία. Προφανώς θα έχετε διαπιστώσει ότι όλοι οι παραπάνω λαμβάνουν ισχυρά μέτρα προστασίας, με μεγάλες ιδιωτικές φρούρες στις δημόσιες εμφανίσεις τους, με μέσα παρακολούθησης τελευταίας τεχνολογίας και τα λοιπά.
Η οικονομική ανέχεια εν μέσω της κρίσης μπορεί να φοβίζει τους περισσότερους ανθρώπους, όμως η σωστή διαχείριση των επιθυμιών, η εγκράτεια, η φρόνηση είναι εκείνα που εξασφαλίζουν την διάρκεια στην καλή διάθεση και μας κάνουν χαρούμενους. Νομίζουμε ότι θα ευτυχήσουμε αν αποκτήσουμε πλούτη, φήμη και αξιώματα, όμως η ευδαιμονία, περισσότερο βασίζεται στα μικρά και ασήμαντα πράγματα της καθημερινότητας παρά στα μεγάλα που με κόπους και στερήσεις κατακτώνται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η φράση του Κορνήλιου Καστοριάδη: προτιμώ να αποκτήσω έναν καινούργιο φίλο παρά ένα καινούργιο αυτοκίνητο.
Γι’ αυτό και ο Επίκουρος μας συμβουλεύει πως αν θέλεις να κάνεις πλουσιότερο το φίλο σου μην του προσθέτεις χρήματα αλλά αφαίρεσε του επιθυμίες συνδέοντας έτσι άμεσα τις επιθυμίες με την αυτάρκεια καθορίζοντας την ως τον μεγαλύτερο πλούτο. Ακόμη και με ένα μέτριο εισόδημα οι βασικές μας ανάγκες εύκολα μπορούν να καλυφθούν, χωρίς ωστόσο η ικανοποίηση που προσφέρουν, να υστερεί από εκείνη που μας προσφέρουν τα ψυχοφθόρα εγχειρήματα και που οι περισσότεροι άνθρωποι τα θεωρούν απαραίτητα για τη συναισθηματική τους πληρότητα. Όπως είναι πιο εύκολο και βολικό να αναπροσαρμόσουμε τα έξοδά μας παρά το εισόδημά μας, έτσι είναι πιο εύκολο και βολικό να αναπροσαρμόσουμε και τη στάση μας ανάλογα με τις συνθήκες.
Ακόμη και στις μέρες μας, στην Ελλάδα της κρίσης, οι άνθρωποι συνεχίζουν να εξισώσουν την ευτυχία με την πραγμάτωση μεγάλων οικονομικών σχεδίων, και τη δυστυχία με το φτωχικό εισόδημα. Αποτέλεσμα αυτής της εξίσωσης είναι η διάλυση του ανθρώπινου ψυχισμού και η μετατροπή του σε νευρολογικές διαταραχές, στρες και κατάθλιψη. Εάν εστιάσουμε στις πρακτικές της σύγχρονης οικονομίας της αγοράς και της κατανάλωσης, το πεδίο δράσης δηλαδή του καπιταλιστικού συστήματος, θα δούμε ότι αυτό που κατάφερε ήταν να συνδέσει την καταναλωτική αγορά όχι με τις πραγματικές ανάγκες αλλά με τις επιθυμίες, δίνοντας έμφαση στις ποσοτικές και όχι στις ποιοτικές, κάτι που είναι αντίθετο στην έννοια της αυτάρκειας εγκλωβίζοντας τον σύγχρονο άνθρωπο σε μία ατέρμονη διαδικασία ικανοποίησης επιθυμιών “μαγκανοπήγαδο” το ονόμασε ο γνωστός ψυχολόγος Donald Campbell.
Η ευμάρεια την οποία επικαλούνται κατά κόρον οι αναπτυγμένες χώρες προτάσσοντας διαρκώς «κατασκευασμένες ανάγκες» και ταυτίζοντας την με την απόκτηση υλικών αγαθών για την βίωση της, είναι πλαστή και αφύσικη και οδηγείται με μαθηματική ακρίβεια στην κατάρρευση.
Η ανθρωπότητα θα επισπεύσει το τέλος του πλανήτη καθώς συνεχίζει αλόγιστα να «καταβροχθίζει» τους ζωτικούς πόρους του επισήμανε πρόσφατα ο Στίβεν Χόκινγκ.
Δεν είναι δυνατόν να μιλάμε συνεχώς για ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας δίχως κανόνες και όρια, από την στιγμή που αυτή βασίζεται στους πόρους ενός συγκεκριμένου πλανήτη οι οποίοι κάποτε θα εξαντληθούν και σύμφωνα με στοιχεία διεθνών ερευνών σήμερα για να καλύψουμε τις ανάγκες μας σε ενέργεια χρησιμοποιούμε το 130% των δυνατοτήτων του πλανήτη. Η υπερκατανάλωση, η υπερπαραγωγή, το ενεργειακό πρόβλημα, η ρύπανση του περιβάλλοντος και η υπερθέρμανση είναι τα αποτελέσματα αυτής της αλόγιστης πολιτικής, γι’ αυτό μια εναλλακτική πρόταση που θα δίνει έμφαση στις τοπικές οικονομίες οι οποίες θα εκμεταλλεύονται και θα διαχειρίζονται τους αναγκαίους πόρους με γνώμονα την συντήρησή τους για την αειφορία είναι καλοδεχούμενη και απαραίτητη. Είναι βασικό να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε ότι οι άνθρωποι εξαρτώνται αλλά και πρέπει να ζουν σε αρμονία με το φυσικό τους περιβάλλον.
Η επικούρεια φιλοσοφία παρεγκλίνοντας από το σύγχρονο οικονομικό μοντέλο του ανταγωνισμού και της υπερκατανάλωσης, με τον τρόπο που αυτή διαχειρίζεται τις επιθυμίες, δίνει έμφαση στην οικονομία των φυσικών και ποιοτικών αναγκών, απαλλάσσοντας τον άνθρωπο από όλα εκείνα τα βαρίδια που αποτελούν τροχοπέδη στο να δομήσει μία κοινωνία που θα ενδιαφέρεται όχι για τα πολλά και τα περιττά αλλά για τα καλά και τα αναγκαία, που θα γνωρίζει από πού προκύπτει η ωφέλεια για τον ίδιο αλλά και για τους γύρω του, που θα βασίζεται περισσότερο στις δικές του δυνάμεις και λιγότερο στους άλλους…
Η σωστή διαχείριση και ο περιορισμός των επιθυμιών, το να αφαιρείς δηλαδή από πάνω σου περιττά βάρη και άχρηστες ανάγκες, είναι μια μορφή αμυντικής δράσης, είναι ο δρόμος της αυτάρκειας που όσο τον περπατάς, τόσο περισσότερο νιώθεις την αξία της ισορροπίας, έννοια που πρώτη διδάσκει η φύση. Ο μεγαλύτερος πλούτος της αυτάρκειας είναι τελικά η ελευθερία, και ο ελεύθερος άνθρωπος συνυπολογίζοντας τα φυσικά του όρια και έχοντας ως όπλο την φρόνηση θα κάνει τις σωστές επιλογές, και αυτές με την σειρά τους θα τον απελευθερώσουν από κάθε ψυχική ταραχή και θα τον οδηγήσουν σε έναν αυθεντικό και γοητευτικό κόσμο, στον κόσμο της πραγματικής ευδαιμονίας, της ανεξαρτησίας και της δημιουργικότητας.
«Να μην αναβάλλεις την χαρά, αλλά να γεύεσαι την κάθε πολύτιμη στιγμή της θνητής ζωής σου. Να απολαμβάνεις αυτά που έχεις και να μην σκοτίζεσαι γι’ αυτά που δεν έχεις» είναι η τελευταία συμβουλή του Επίκουρου…
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΩΛΩΤΗΣ ΚΕΡΑΣΟΒΙΤΗΣ
“ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΝΤΙΝΑ ΤΡΙΚΑΛΑ 19 – 11 – 2016”
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
ΕΡΙΚ ΑΝΤΕΡΣΟΝ “Ο Επίκουρος τον 21ο αιώνα”
ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ De Rerum Natura (“Περί της φύσεως των πραγμάτων”)
Έκδοση Φίλων Επικούρειας Φιλοσοφίας “Κήπος” ( Δ’ Ανθολόγιο, κείμενο Δημήτη Λιαρμακόπουλου)
“Ο ανθρωπολογικός τύπος της αποανάπτυξης – τοπικοποίησης”
(Γιώργος Κολέμπας – Γιάννης Μπίλλας)
Ιστοσελίδα: https://filology.wordpress.com/2012/02/04/001/
